Het “Long Telegram” en de toespraak van Churchill

Toenemende spanningen (6)

De Sovjet-Unie ging een eigen koers varen en keerde zich af van het bondgenootschap tijdens de oorlog. Had men in de Sovjet-Unie na afloop van de oorlog meer ruimte verwacht, Stalin deed het omgekeerde en trok de teugels juist aan. De Sovjet-Unie moest worden gemobiliseerd voor een nieuwe krachtsinspanning. Stalin begon aan een nieuw vijfjarenplan en riep op tot een intensieve aanpak om de westerse invloeden uit te schakelen, het Stalinisme te bevorderen en te zuiveren, en aan Stalin zelf de eer te brengen die hem toekwam. De ideologie droeg weer volop messiaanse trekken. De Sovjet-Unie maakte bekend dat zij niet mee zou doen aan de Wereldbank en het Internationale Monetaire Fonds. Maandenlang hadden de Sovjets geprobeerd in Washington een miljardenkrediet voor de wederopbouw van hun land los te peuteren, en al die tijd waren zij aan het lijntje gehouden. Nu trokken zij zich terug. De Amerikaanse dreiging met de nucleaire botte bijl werkte niet; nu vond de sirenenzang van de dollar ook geen gehoor meer, omdat de VS politieke voorwaarden zou stellen bij het verlenen van krediet.

Op 9 februari 1946 hield Stalin een geruchtmakende toespraak. Het kapitalisme met zijn onderlinge wedijver maakte een oorlog tussen de kapitalistische landen onvermijdelijk. Door middel van vijfjarenplannen moest de Sovjet-Unie zich daar militair en industrieel op voorbereiden. De toespraak was voor interne consumptie in de Sovjet-Unie bedoeld, maar in de VS werden Stalins woorden opgevat als de aankondiging van – of zelfs het verklaren van – de Derde Wereldoorlog. De schokgolf kwam tot op de voorpagina’s van de kranten terecht (een week later was er weer voorpaginanieuws over de atoomspionage van de Sovjets). Het State Department vroeg de ambassade in Moskou om opheldering. George Kennan, op dat moment waarnemend ambassadeur, stuurde op 22 februari 1946 het bekend geworden Long Telegram (5300 woorden): het systeem van de VS en dat van de Sovjet-Unie konden niet naast elkaar bestaan omdat de Sovjet-Unie haar veiligheid zocht in het ondergraven van het Amerikaanse systeem. Volgens Kennan was containment, het in bedwang houden, van de Sovjet-expansie nodig. Dat was mogelijk want de Sovjet-Unie was nog zwak. Het telegram werd breed in Washington verspreid. Maar de publieke opinie was er nog niet klaar voor.

Op 5 maart, een maand na Stalins toespraak, hield Churchill een redevoering in Fulton, Missouri (de staat waar Truman vandaan kwam). In het plaatselijke Westminster College pleitte hij voor een wederzijds defensieverdrag van alle Engelstalige volken, onder de principes van de VN maar niet als onderdeel ervan, en onder de bescherming van de Amerikaanse-Britse-Canadese atoomparaplu. Er was immers een IJzeren Gordijn over Europa neergedaald, met daar achter door communistische minderheden gedomineerde politiestaten. Truman was bij de toespraak aanwezig en had Churchill bij zijn gehoor geïntroduceerd. De toespraak vormde niet het begin van de Koude Oorlog, maar markeerde wel het begin van de publieke bewustwording dat er zoiets als een Koude Oorlog aan de gang was. Velen waren daardoor geschokt en de toespraak werd niet gunstig ontvangen. Truman had op dat moment nog geen ruimte om publiekelijk zijn steun voor Churchills visie op het conflict uit te spreken.

Truman vroeg aan zijn adviseurs Clifford en Elsey om te beschrijven waarom de Sovjets zich niet hielden aan de tijdens de oorlog gemaakte afspraken. Clifford was tijdens Trumans ambtsperiode de advocaat van het Witte Huis (later werd hij onder president Johnson minister van defensie). Elsey was militair adviseur van Roosevelt en Truman en had Truman naar Potsdam vergezeld. De auteurs kregen hulp van het Pentagon, het State Department en de CIA; ook Kennan verleende zijn medewerking. Het rapport American Relations with the Soviet Union werd op 24 september 1946 aan Truman aangeboden. Het legde de verantwoordelijkheid voor het verslechteren van de verhoudingen geheel bij de Sovjet-Unie. Het rapport legde, meer dan het Long Telegram, de nadruk op de ideologische motieven van het Kremlin. Het Kremlin zag volgens het rapport internationale overeenkomsten en organisaties als de VN als diplomatieke middelen om er strategisch voordeel uit te behalen. Dat maakte redelijk onderhandelen onmogelijk. De VS moest op haar hoede zijn voor en paraat zijn tegen de agressieve bedoelingen van de Sovjet-Unie. In positieve zin diende de VS de Sovjet-leiders er van te overtuigen dat het in hun eigen belang was om te participeren in een wereldwijd systeem van samenwerking. Door middel van uitwisselingen kon de VS duidelijk maken dat zij geen agressieve bedoelingen had; wat haar betreft was een vreedzame co-existentie met de Sovjet-Unie mogelijk. Truman vond het rapport te explosief voor publicatie; de inhoud ervan werd pas in 1968 bekend.

Anders dan Stalin en Churchill sprak Truman zich in 1946 niet uit over de oost-west verhouding. Hoe verder het jaar vorderde, des te minder ruimte hij hiervoor zag. In de campagne voor de Congresverkiezingen kwam hij steeds meer onder vuur te liggen. De progressieve vleugel van zijn Democratische partij bepleitte een nieuwe uitnodiging aan de Sovjet-Unie om de handelsbelemmeringen te verwijderen en het spel van de gezonde economische wedijver volgens de Amerikaanse regels te spelen. Truman en Byrnes vonden dit een achterhaalde aanpak; er was immers al teveel voorgevallen. De kwestie leidde tot het ontslag van Wallace, minister van handel en vroeger vicepresident onder Roosevelt. Truman vond dat Wallace zijn buitenlandse beleid onvoldoende steunde, en Byrnes was van oordeel dat Wallace zich met zijn pleidooi voor open kanalen en vrije handel teveel met de buitenlandse politiek bemoeide.

Aan de andere zijde waren de Republikeinen de al maar stijgende regeringsuitgaven moe. In plaats van het helpen van die ondankbare Europeanen zou de Amerikaanse regering de eigen burgers met een belastingverlaging tegemoet moeten komen. Wanneer de Sovjets werkelijk aan zouden vallen dan kwam de situatie natuurlijk anders te liggen. Maar eind 1946 hielden de Sovjets zich rustig en de toestand in Iran en rond de Dardanellen was stabieler geworden. Europa werd niet door de Sovjet-Unie bedreigd maar stond van binnen uit op instorten. De winter in Europa dreigde heel streng te worden. Groot-Brittannië zou met de radicale vleugel van Labour een ruk naar links kunnen maken, en in Frankrijk roerden de communisten zich. Truman vond het gevaar van een communistische staatsgreep in Frankrijk zo groot, dat hij de VS-strijdkrachten in Duitsland de geheime opdracht gaf om een opmars naar Frankrijk voor te bereiden.

De Amerikaanse verkiezingen verliepen rampzalig voor Truman. Voor het eerst sinds 1928 behaalden de Republikeinen een meerderheid in het Huis van Afgevaardigden èn in de Senaat. Er was weinig kans op nieuwe hulpprogramma’s voor Europa; de Republikeinen waren toen nog zuinig. Van verschillende kanten kreeg Truman te horen dat hij het land het beste zou dienen door ontslag te nemen. De Koude Oorlog was al bezig, maar het Amerikaanse publiek was zich er nog niet voldoende van bewust en Truman had zich er nog niet over uitgesproken. Geen acute strijdtonelen en toenemende afstand: zo lagen de kaarten eind 1946. In het Witte Huis en in welingelichte kringen was er weinig vertrouwen in de Sovjet-Unie overgebleven.

Over de Amerikaanse-Britse-Canadese nucleaire samenwerking, waarover Churchill het in Fulton gehad had, was het laatste woord nog niet gesproken. Wetenschappers en het State Department pleitten voor openheid en het delen van de atomaire gegevens. Anderen zagen de Sovjet-Unie als een bedreigende tegenstander en wilden daarom strikt vasthouden aan het atoommonopolie. Truman zelf zag problemen rond de inspecties op het grondgebied van de Sovjet-Unie (zouden deze toegestaan worden?) en de mogelijke VN-sancties bij schending van de gemaakte afspraken (zou de Sovjet-Unie dan weer met een veto komen?). Op 1 juni 1946 bood de VS het Baruch-plan aan bij de vergadering van de United Nations Atomic Energy Commission. Baruch was een zakenman op leeftijd (76 jaar) die vaak als adviseur van presidenten optrad. Hij was eigengereid en voorstander van een harde lijn: de Sovjets moesten bij nucleaire aangelegenheden hun vetorecht prijsgeven. Een International Atomic Development Authority, waarin de Amerikanen grote invloed hadden, zou beslissen waar toekomstige kerncentrales mochten worden gebouwd; niet op grond van behoefte of noodzaak, maar aan de hand van geografische en strategische criteria.

Wat te verwachten was, gebeurde: de Sovjet-Unie verwierp het plan omdat alle concessies van haar kant moesten komen. De militaire en politieke adviseurs van Truman gingen er van uit dat het Amerikaanse atoommonopolie nog zo’n 5-15 jaren zou blijven bestaan. Naar de wetenschappers die stelden dat de Sovjet-Unie veel eerder klaar zou kunnen zijn met een eigen atoombom werd niet geluisterd. Het hele Baruch-plan was een exercitie in zinloosheid. In plaats van dit plan nam het Congres de Atomic Energy Act aan, die op 1 januari 1947 van kracht werd. Het uitwisselen van nucleaire informatie met andere landen werd verboden tot het Congres zelf zou vaststellen dat er effectieve internationale beheersinstrumenten waren. Ook voor de Britten ging de nucleaire deur op slot. Later kwam het Congres met aanvullende wetgeving die nucleaire samenwerking met de Britten weer mogelijk maakte.