De Truman-doctrine

Toenemende spanningen (7)

Eind 1946 hield Stalin zich betrekkelijk rustig. De crises in Iran en rond de Dardanellen waren voorbij. De Sovjet-Unie demobiliseerde en bracht haar strijdkrachten terug van 12 miljoen militairen naar 4 miljoen – althans volgens de schattingen van de VS. De VS bracht haar strijdkrachten terug van 10 miljoen naar 1.4 miljoen. Het nadeel van minder manschappen en een grotere afstand tot een mogelijk Europees strijdtoneel moest worden opgevangen door het monopolie op de Bom. Het veiligheidsrisico voor de VS was niet een aanval van de Sovjet-Unie, maar een mogelijke instorting van West-Europa. Groot-Brittannië, Frankrijk en Nederland waren verwikkeld in koloniale oorlogen die zij zich financieel niet konden veroorloven. Over het lot van Duitsland was nog geen overeenstemming bereikt, dus daar stagneerde de economie. De kosten van de bezettingszones in Duitsland drukten zwaar op het Britse en het Franse staatsbudget.

In 1946 had Truman gezwegen over de Koude Oorlog. Dat deed hij in de jaren daarna beslist niet meer. Hij had het goede moment afgewacht tot er binnenlands draagvlak kon worden gecreëerd voor een buitenlands beleid dat er geen twijfel over liet bestaan waar voor Amerika de grens lag. In het begin van 1947 benoemde Truman generaal George Marshall tot minister van buitenlandse zaken. Marshall had zoveel gezag dat de Senaat de gebruikelijke hearings oversloeg en meteen met de benoeming instemde. Europa leed onder de strengste winter sinds mensenheugenis. In Groot-Brittannië brak een crisis uit rond het delven en transporteren van voldoende steenkool. Het land was financieel uitgeput. Het was al duidelijk dat India versneld onafhankelijk zou worden en dat de Britten hun mandaat over Palestina aan de VN zouden overdragen. Op 21 februari moesten de Britten aan Washington melden dat zij de economische hulp aan Griekenland en Turkije over zes weken moesten beëindigen. Zij waren niet meer in staat de benodigde 250 miljoen dollar op te hoesten.

Het State Department reageerde positief op deze troonsafstand. De Pax Brittannica was nu voorgoed voorbij en de weg lag open voor de Pax Americana. Men wilde graag de verantwoordelijkheid voor de steun aan Griekenland en Turkije van de Britten overnemen. Het was niet nodig om helemaal bij nul te beginnen: de VS was al zijdelings bij het Britse hulpprogramma betrokken geweest. Binnen een week presenteerde het State Department een plan met aanbevelingen aan Truman. Truman verwierp de minder omvattende opties zoals het leveren van overtollig wapentuig uit de oorlogstijd. Hij vond dat voor de huidige omstandigheden niet voldoende. Hij wilde naar het Congres toe met een voorstel voor een hulpprogramma van 400 miljoen dollar. Kennan (de schrijver van het long telegram), inmiddels hoofd beleidsplanning bij het State Department, wilde minder ver gaan. Turkije grensde aan de Sovjet-Unie en had geen binnenlandse problemen met communisten. Hij had ook moeite met de felle toon van de concepten voor de toespraak die Truman voor het Congres zou gaan houden.

Truman zette echter door. Het communistische gevaar diende onderstreept te worden om de Republikeinse meerderheid in het Congres te kunnen overtuigen. Natuurlijk stonden er voor de VS ook economische belangen op het spel. Dat zou Truman niet tegen het Congres zeggen, want daar moest de politieke en ideologische tegenstelling met de Sovjet-Unie alle aandacht krijgen. Hij had het wel over die economische belangen in een toespraak op 6 maart 1947 voor de Baylor-universiteit in Waco, Texas. Hij waarschuwde tegen het verloren laten gaan van markten. Een nieuwe recessie kon daarvan het gevolg zijn. De overheid zou vervolgens moeten ingrijpen en de individuele vrijheid van ondernemen moeten beperken. Met dit dreigement van een herhaling van de New Deal van Roosevelt werden de Republikeinen in deze rechtstreeks voor de radio uitgezonden toespraak stormrijp gemaakt.

Op 12 maart hield Truman een onheilspellende toespraak voor het Congres. Fundamentele Amerikaanse belangen stonden op het spel in de worsteling tussen “hen” en “ons” die ook een strijd was tussen kwaad en goed, duisternis en licht, onderdrukking en vrijheid. Het moest voortaan het beleid van de VS zijn om volken te hulp te komen die zich verzetten tegen onderwerping door bewapende minderheden of door druk van buiten. Het ging niet slechts om Griekenland en Turkije, maar om het hele Midden-Oosten, Europa, en de toekomst van de hele vrije wereld. Er was een onmiddellijk en doortastend ingrijpen van de VS nodig. Met dit apocalyptische taalveld van de Truman Doctrine trok de president een streep: tot hiertoe en niet verder. Dit zou de hele Koude Oorlog verder blijven doorklinken. Trumans oproep om de barricaden te bemannen kwam meer dan een jaar na de toespraken van Stalin en van Churchill. Nu ging hij vol op het orgel en overdreef het dreigingsniveau (threat inflation) om politieke steun te verwerven. Trumans hulpprogramma kreeg brede instemming in de Senaat en in het Huis van Afgevaardigden. Republikeins rechts zag in dat het indammen van het communisme niet samenging met voor een dubbeltje op de eerste rang willen zitten. Democratisch links werd zo ongeveer van landverraad beschuldigd.

Truman deed een politieke meesterzet. Niet alleen had hij de steun van twee partijen weten te verwerven (bipartisan) maar ook had hij het primaat van de buitenlandse politiek van Capitol Hill naar het Witte Huis weten te verschuiven. Ook dat laatste is de hele Koude Oorlog zo gebleven. De burgeroorlog in Griekenland was het begin van de blijvende inzet van de VS in Europa. Isolationisme was niet langer een optie. Oost-Europa mocht dan in totalitaire handen gevallen zijn, maar Griekenland zou aan de goede kant van het IJzeren Gordijn liggen. Trumans toespraak is ook in andere zin onheilspellend te noemen. Voortaan was het voor de VS kennelijk legitiem om in te grijpen in een burgeroorlog in een ander land op een ander continent. Hier werd een wissel gezet voor het latere drama in Vietnam. Bedreigingen werden als komend van buiten gezien, en niet binnen het westerse systeem zelf gezocht. Het communisme werd de zondebok voor de systeemfouten binnen de westerse landen. Aan beide kanten van het IJzeren Gordijn werd de hand niet meer in eigen boezem gestoken.

Negen dagen later kondigde Truman een loyaliteitsprogramma aan om veiligheidsrisico’s onder de werknemers van de federale overheid op te sporen. Zelf geloofde hij niet zo in het gevaar van een communistische vijfde colonne in de VS; daarvoor waren er teveel verstandige mensen. Met dit loyaliteitsprogramma deed Truman een concessie aan Republikeins rechts. Het was het eerste programma van dien aard in vredestijd. De criteria voor wat een veiligheidsrisico inhield, waren zo vaag en breed geformuleerd dat allang niet meer actuele ideeën of lidmaatschappen toch voorwerp van verdenking werden. Truman had een anticommunistische geest opgeroepen die hij niet meer in de fles kreeg zonder zijn in 1948 geplande verkiezing tot president in gevaar te brengen. De dodelijke duidelijkheid bij het bestrijden van het communisme in het buitenland riep eenzelfde dodelijke duidelijkheid in het binnenland op. Uiteindelijk werd er een heksenjacht ontketend.

De Sovjet-Unie had op het eerste gezicht niet zoveel moeite met de Truman Doctrine. Het ging over Griekenland en Turkije, en daar lagen voor de Sovjet-Unie geen wezenlijke veiligheidsbelangen. De communisten in de Griekse burgeroorlog werden niet door Stalin maar door Tito gesteund. Stalin was verontwaardigd over deze eigen koers van Joegoslavië die indruiste tegen de overeenkomst over Griekenland die hij met Churchill had gesloten. Veel meer moeite had de Sovjet-Unie met de Marshallhulp. Hier stonden voor haar wezenlijke zaken op het spel. Zou zij de terreinwinst, die zij in en na de oorlog in Oost-Europa had gemaakt, op het spel moeten zetten door kapitalistische hulpprogramma’s en invloeden toe te laten? Daarover de volgende keer.