Estland, Letland en Litouwen

De Baltische landen Estland, Letland en Litouwen waren slachtoffers van de geheime afspraken van het Duivelspact tussen de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland. Zij werden in 1939 door de Sovjet-Unie bezet en in 1940 “op eigen verzoek” door de Sovjet-Unie geannexeerd. De plaatselijke bevolking van de nieuwe Baltische Sovjetrepublieken had zich echter nooit bij die situatie neergelegd. De liberalisering in Polen zou ook bij hen moeten plaatsvinden. De beschuldiging vanuit Moskou van separatisme werd beantwoord met het argument dat zij zich nooit vrijwillig bij de Sovjet-Unie hadden aangesloten. President Bush kwam zijn kiezers, die altijd een zwak hadden gehad voor de Baltische landen en hun streven naar (herwonnen) onafhankelijkheid, te hulp door in 1989 de 14e juni als Baltic Freedom Day aan de Amerikaanse feestkalender toe te voegen.

Het Duitse exemplaar van de op papier vastgelegde geheime afspraken bij het Duivelspact was waarschijnlijk als gevolg van de bombardementen op Duitsland verloren gegaan. Ribbentrop had echter de opdracht gegeven om de meest geheime documenten van het Duitse ministerie van buitenlandse zaken op microfilm vast te leggen. Via allerlei omwegen kwam de microfilm in Amerikaanse handen. In 1947 keurde Truman de publicatie van de geheime afspraken goed; het document baarde wereldwijd veel opzien. Stalin beweerde in een door hem intensief geredigeerd boek dat het geschiedvervalsing was. Deze ontkenning werd voortaan het officiële beleid van de Sovjet-Unie. In Moskou bleken nadien de geheime bijlagen niet meer te vinden te zijn; Sovjet-minister van buitenlandse zaken Molotov heeft waarschijnlijk het geheim in zijn graf meegenomen.

In 1989 dienden de Baltische republieken gezamenlijk een petitie in voor een nader onderzoek naar de geheime afspraken. Deze vraag paste binnen het algemene kader van de nieuwe openheid. Gorbatsjov stemde in met het verzoek. Een staatscommissie onder leiding van Gorbatsjovs hervormingsgezinde adviseur Jakovlev deed onderzoek en adviseerde het bestaan en de inhoud van de geheime afspraken te erkennen. De afspraken werden officieel erkend en afgekeurd. De beide ondertekenende landen verklaarden dat de geheime afspraken vanaf het moment dat deze gemaakt waren ongeldig waren. De Bondsrepubliek deed dat op 1 september 1989, de Sovjet-Unie volgde op 24 december van dat jaar.

In augustus 1989 vormden de bevolkingen van de drie Baltische republieken hand in hand de langste menselijke keten die ooit had bestaan. Het kon nu haast geen andere kant op dan het desnoods eenzijdig uitroepen van de onafhankelijkheid en daarbij zoveel rumoer te veroorzaken dat het lot van de drie landen niet ondergeschikt kon worden gemaakt aan de ontspannings-belangen van de grootmachten. De verklaring van het Politbureau in Moskou van 26 augustus 1989 dat er in de status van de drie Baltische deelrepublieken niets zou veranderen, toonde alleen verbale vastberadenheid aan. Gorbatsjov hoopte op financiële steun van het Westen voor zijn hervormingen en dat maakte hem extra voorzichtig. Er moest heel wat gebeuren voordat hij het Baltische streven met grof geweld de kop in zou drukken. Het gebruik van geweld bleef beperkt, ook vanwege de massale protesten uit het Westen.

De nieuwe openheid van de Sovjet-Unie had de instorting van de bestaande regimes in het Oostblok met zich meegebracht. Gorbatsjov had daarbij een belangrijke rol gespeeld. De andere hoofdrolspelers waren de bevolkingen van de Oostbloklanden die voor de weg van de geweldloosheid kozen. De instorting van het Oostblok zou natuurlijk ook veranderingen in de Sovjet-Unie met zich meebrengen. Dat proces begon aan de rafelranden van de Sovjet-Unie (Moldavië en de Baltische landen), maar hield daar niet op. Want de nieuwe openheid betekende ook dat de bevolking van de Sovjet-Unie haar klachten over de slechte economische situatie luidkeels begon te uiten. Niet alleen de schandalen uit het verleden, maar ook de bestaande schandalen werden voor het voetlicht gebracht. Gorbatsjov kwam onder kritiek te staan van zijn hervormingsgezinde bondgenoten en van zijn reactionaire tegenstanders. Gingen de hervormingen ver genoeg? Anderzijds: wat hadden al die concessies die hij aan het Westen had gedaan de Sovjet-Unie nu eigenlijk opgeleverd?

De val van de Muur stond niet op de agenda van het Politbureau, dat op 9 november vergaderde. Het gesprek werd bepaald door de losmakingsplannen van de Baltische Sovjetrepublieken. Er zou een dominosteen-effect kunnen optreden, dat kon leiden tot de val van de Sovjet-Unie. Het begon aan alle kanten te kraken. Niet alleen de Muur viel, maar ook de Sovjet-Unie raakte in staat van ontbinding. Waren de deelrepublieken van de Sovjet-Unie niet veel beter af zonder overkoepelende structuur?