De geslaagde DDR?

Tussen Gulpen (voorgaan in vakantiekerk, hotelweekend) en Winterswijk (midweek) ligt Oberhausen met het grote Centro-winkelcomplex. Voor mijn vrouw een welkome onderbreking van de reis; voor mij een traktatie vanwege de goed gesorteerde Thalia-boekhandel. Ik kocht het een en ander en raakte aan het lezen. Het eerste boek waar ik de tanden in zette was: Maxim Voland, Die Republik (Piper Verlag, oktober 2020). Ik had nog nooit van de schrijver gehoord totdat ik ontdekte dat zijn naam een pseudoniem is van Markus Heitz, die zich als schrijver niet onverdienstelijk op het genre van dwergen en draken gestort heeft. Nu heeft hij iets nieuws: alternate history, een genre dat ik vooral uit de Engels-Amerikaanse fictie kende. Wat zou er gebeurd zijn en welk resultaat zou het opleveren, als de geschiedenis net even anders verlopen was?

Met dit model zet Voland in zijn thriller (op het thriller-aspect ga ik verder niet in) een DDR neer die heel Duitsland omvat. Door te dreigen met een raketaanval met gifgas op de landen van West-Europa heeft Stalin zijn voormalige de westelijke bondgenoten uit het hele Duitse grondgebied verdreven. Alleen de enclave West-Berlijn vormt nog een eiland dat door de westelijke bondgenoten wordt bestuurd. Er was wel een Bondsrepubliek, maar door de vlucht van de westelijke geallieerden was haar slechts een kort leven beschoren. De DDR had de langste adem. Deze staat is technisch-economisch zeer succesvol geworden en heeft al haar Europese concurrenten achter zich gelaten. De bevolking staat onder massasurveillance (Überwachungsstaat) door de Stasi (Ministerium für Staatssicherheit). Maar daarmee valt voor de bevolking te leven door een heel hoog niveau van voorzieningen en consumptie (en een opstandig soort humor). In de aan de andere West-Europese landen grenzende Duitse regio’s is in 1989, toen de bestaande orde in Oost-Europa omviel, wel even sprake geweest van onlusten – maar deze konden door hardhandig optreden van de autoriteiten snel de kop ingedrukt worden. DDR-leider Honecker is vervangen maar zijn droomstaat staat nog steeds fier en recht overeind en gaat aan de leiding.

Het had inderdaad zo kunnen gaan. Het was Stalins wens om Duitsland niet op te delen maar als één geheel met de andere geallieerden te besturen – maar dan wel naar het model dat hij in zijn oostelijke bezettingszone al had ingevoerd en waaraan hij vanwege de gewenste herstelbetalingen niet liet tornen. Dat deze wensen innerlijk tegenstrijdig waren en geen rekening hielden met de aspiraties van de andere geallieerden is duidelijk. Na de laatste krampachtige poging van de Berlijnse blokkade moest Stalin zijn plannen opgeven en veranderde zijn bezettingszone in een aparte Duitse staat onder Sovjet-controle. Het scenario van Voland is in dit opzicht waarschijnlijk. Zo had het kunnen gaan, als de westelijke bondgenoten de rug niet recht hadden gehouden.

Zij deden dit echter wel. Niet alleen maar uit menslievendheid of edelmoedigheid, zoals later de gebruikelijke mythe werd. Engeland en Frankrijk hadden belang bij een Bondsrepubliek als handelspartner; economisch herstel van West-Europa zonder de West-Duitse industrie en voedselimporten was moeilijk denkbaar. De VS wilde haar nieuw gewonnen invloed als wereldleider ook niet zomaar prijsgeven; zij had belang bij de Europese afzetmarkten. Toen Oost-Europa steeds meer op slot ging, bleef West-Europa als afzetmarkt en handelspartner over. De Marshallhulp kwam uit deze berekening voort: de kosten zouden binnen de kortste keren economisch worden terugverdiend. Simply good business, zei men bij de verdediging van dit plan. De westelijke bondgenoten zouden zich niet met een dreiging van een gifgasaanval uit Duitsland terugtrekken. Daarvoor was er al teveel geïnvesteerd – en Amerika had tot 1949 het monopolie op de atoombom. Stalin kon daar eerst niets tegenover zetten. Bij een door gifgas of/en door atoombommen verwoest Duitsland hadden Moskou en Washington geen van beide belang.

Het door Voland gehanteerde scenario is niet realistisch. Maar het boeit wél. Want de hele DDR is veertig jaar na de Wiedervereinigung uit het Duitse plaatje verdwenen. Wat doe je je medeburgers aan als je het West-Duitse verhaal dominant maakt en veertig jaar van strijd en idealen tot een voetnoot in de geschiedenis terugbrengt? De Wiedervereiniging was eigenlijk alleen maar een (toen door de meerderheid van de DDR-bevolking ook gewenste) overname van een failliete boedel door de Bondsrepubliek. Het drama is wel dat de plaatselijke meubelmaker niet op kon tegen IKEA en dat de bevolking geen heil meer zag in traditionele DDR-producten. Een overname waarvan de geestelijke rekening nu op tafel ligt: wat doe je mensen aan als je hun geschiedenis en hun regionale binding afpakt? Een beetje fantasie helpt: de DDR als geslaagd project in plaats van een tot mislukken gedoemde onderneming. Even wegdromen. Ostalgie of toch iets méér?

Ik weet niet of er een markt is voor een vertaling in het Nederlands. Het kan zijn dat de uitgevers het thema toch te specifiek Duits vinden. Mocht er een vertaling moeten komen, bied ik graag mijn diensten aan.