Spraakverwarring in Nazaret

(Lucas 4 : 14 – 30)

Jezus in de synagoge van Nazaret. Ik vind het een moeilijk verhaal. Niet vanwege de gigantische kortsluiting. De zo mooi begonnen dienst eindigt bijna met moord en doodslag. Kortsluitingen komen voor; tussen mensen, tussen God en mensen, tot in de synagoge of de kerk aan toe. De vonken spatten er soms af. Het moeilijke van dit verhaal vind ik niet de kortsluiting zelf. Maar het lijkt er op dat Jezus die kortsluiting opzettelijk uitlokt. Het lijkt erop dat Hij de zaak expres uitde hand laat lopen.

Wij leggen het altijd op een bepaalde manier uit. Jezus leest in de synagoge Jesaja voor. Het jubeljaar, het bevrijdingsjaar, dat God zou brengen. Gevangenen zullen vrij worden, blinden hun ogen uitkijken, gebroken mensen worden geheeld. Vandaag, zegt Hij. Heden, schrijft Lucas. Lucas heeft wat met dat woord. U is heden de Heiland geboren… Zacheüs, Ik moet heden in uw huis vertoeven… Heden zult gij met Mij in het Paradijs zijn… Heden is de schrifttekst die jullie gehoord hebben in vervulling gegaan…

Tot zover niks aan de hand. De oude profetenwoorden zweven niet meer boven de markt, maar worden waar. De mensen in de synagoge zijn allemaal enthousiast. Zo leggen wij het altijd uit. Allen betuigden Hem hun bijval en verwonderden zich over de genaderijke woorden die uit zijn mond kwamen. Ze zeggen: dat is toch de zoon van Jozef? Waar haalt Hij het vandaan? Instemming en applaus.

Dan gaat het ineens mis. Jezus gaat uitdagen, provoceren. De velden zijn wit om te oogsten, maar Hij steekt de brand er in. Hij legt de mensen iets in de mond. Ongetwijfeld zullen jullie Me dit gezegde voorhouden: geneesheer, genees uzelf. Laat hier, in je vaderstad, ook eens wat zien. Speel een thuiswedstrijd! Niet alleen maar in Kafarnaüm! Hij legt de mensen iets in de mond en rekent hen daar op af. Maar ze hebben in Nazaret nog niks gezegd. Dat moet wel helemaal uit de hand lopen. Ze bereiken elkaar niet meer, verstaan elkaar niet meer. Het laatste wat ze van Hem te zien krijgen, is zijn rug.

Ja, zeggen de uitleggers, maar Jezus wist wat er in de mens was (dat staat trouwens niet in Lucas, maar in Johannes). Hij was immers in Nazaret opgegroeid? Ze claimen Hem, hebben vroeger bij wijze van spreken met Hem geknikkerd… En Jezus doorbreekt die claim. Psychologen en andere vergeestelijkers lusten wel pap van deze uitleg. Maar wat geeft Jezus het recht om na die blije Jesajatekst zijn jeugdfrustraties op Nazaret af te reageren? Dat je van lijken in de kast in je woonplaats weet, betekent toch niet dat je alle kasten publiekelijk open moet trekken?

Een moeilijk verhaal, zoals wij het altijd gelezen hebben. En dan is het bij Lucas ook nog eens het éérste verhaal over het optreden van Jezus. Toonaangevend en trendsettend. Bij Marcus en Mattheüs begint Jezus in Kafarnaüm. Daar worden wonderen gedaan, gelijkenissen verteld, discipelen geroepen. En daarná komt Jezus in zijn vaderstad en loopt het mis. Wat bij Marcus en Mattheüs een vervolg is, is bij Lucas de ouverture. Dat maakt de vraag nog dringender: lezen wij wel goed, hebben wij wel goed gelezen?

Ik haal Joachim Jeremias er bij (1900-1979), een groot kenner het het Aramees (Jezus’ moedertaal) en het Grieks, hoogleraar in Berlijn, Greifswald en Göttingen. In zijn Neutestamentliche Theologie (1971, helaas is maar één deel, Die Verkündigung Jesu, verschenen) geeft hij een andere uitleg. Volgens moderne commentaren heeft hij geen navolging gevonden (maar ze vertellen er niet bij, waarom). Bij Jeremias wordt het verhaal in één keer plausibel, zonder psychologie en met een iets andere vertaling.

Jeremias laat zien dat Jezus in zijn Schriftlezing midden in een zin stopt (zoals de engel bij Zacharias ook gedaan had, zie mijn bijdrage van 20 december: Zacharias verstaat geen Engels). Jesaja zei: om een genadejaar van de HEER uit te roepen en een dag van wraak van onze God. Maar Jezus laat die passage over wraak weg. Hij slikt die bij wijze van spreken in. En je hoort de mensen in Nazaret bijna denken: alleen maar welbehagen van God in de mensen, in alle mensen, niemand uitgezonderd? Is er dan geen herschikking meer, geen oordeel, geen herverkaveling? Hebben de rijken dan een eeuwige voorsprong op de armen, de beulen op de slachtoffers? Wie vergoedt de beledigingen, de smaad, de pijn, de vervolging…

Waar blijf je zonder vergelding? Maar ook: waar blijf je mét de wraak? Al te vaak werden de slachtoffers van gisteren de onderdrukkers van morgen. Zal het feminisme barmhartiger blijken te zijn dan het patriarchale stelsel? Een eeuwig schaakspel van zet en tegenzet. Een rondedans van onheil. Die herverkaveling, herschikking, dat sabbatsjaar en jubeljaar – is dat wel meer dan rondpompen van onheil? Het wordt tijd voor een nieuw begin, waarin Jezus de dag van wraak van onze God voor Zichzelf houdt. Daar zal Hij Zich mee redden. Hij neemt het oordeel voor zijn rekening. Dat is toonaangevend voor het vervolg (daarom, denk ik, begint Lucas met dit verhaal).

De reactie van de mensen? Je mag, zegt Jeremias, ook iets anders vertalen. Niet: allen betuigden Hem hun bijval en verwonderden zich over de genaderijke woorden die uit zijn mond vloeiden – maar: allen getuigden tegen Hem en waren ontzet over de genaderijke woorden… Geen oordeel meer (aan deze kant van de streep), geen herschikking, geen recht, geen bekrachtiging, niemand hoeft meer te bloeden, vergeving dreigt witkalk te worden. Zinnen weglaten uit de Heilige Schrift. Waar blijven wij? Waar blijven de grenzen? Waar blijven we als God ook de God van de anderen is? Geen vaderstad meer, geen vaderlandse kerk meer, geen planting Gods aan de lage landen langs de zee, geen eigenheimers van God meer. Laat Jezus Zich eerst maar legitimeren voordat Hij dit medicijn uit een herziene Jesaja op ons uitprobeert. Ze getuigden tégen Hem en waren ontzet over de woorden van genade. Dit is onaanvaardbare nieuwe hermeneutiek…

Maar het heil ging toch altijd al alle grenzen te buiten? De weduwe van Sarepta (Sarfath). Naäman, de Syrische generaal die melaats was. En de trouwe dienaar Gechazi werd zélf melaats. Als hij er een ruilhandel van wil maken, zal het ook een ruilhandel wezen. Het oordeel pakt verrassend anders uit. En daarmee kunnen wij mensen moeilijk uit de voeten.

De uitleg van Jeremias is, net als hijzelf, bijna vergeten. Maar het verhaal wordt wel plausibeler. Het komt zelfs angstaanjagend dichtbij. De aanwezigen in de synagoge ontstaken in grote woede. Lucas maakt ons tot ooggetuige. Zou Jezus in de PKN (bijvoorbeeld) een preekconsent kunnen krijgen..?