Twittervriend (@KeizerBernhard) vroeg mij (@DsDiederik) of er een nieuwe Koude Oorlog aan de gang is tussen het Westen en Rusland. Hij wist dat ik veel over de Koude Oorlog geschreven heb. Ik antwoordde hem op Twitter dat het op dit medium vanwege het maximum aantal tekens per tweet niet zou lukken; op mijn blog (denkenmetdiederik.com) heb ik meer ruimte. In de vorige bijdragen heb ik opgemerkt dat vanuit Amerikaanse perspectief (de Sovjet-Unie/Rusland de grote verliezer, de VS als grote overwinnaar) de nieuwe Koude Oorlog als grote verrassing komt: Rusland houdt zich “ineens” niet aan de Amerikaanse spelregels. De landen van Oost-Europa volgen deze lijn ook. Maar er zijn vanuit West-Europa – en vooral vanuit Rusland – andere perspectieven mogelijk. Daarover nu meer.
Het perspectief vanuit Rusland is geheel anders dan dat van de landen van Oost-Europa en in mindere mate de landen van West-Europa, die zich na Trump beginnen los te maken van de vanzelfsprekendheden van het Amerikaanse leiderschap. Het Russiche gezichtspunt staat gewoon in de krant. Een ding is zeker: oud-KGB’er Putin is al dertig jaar verbitterd over de machtsbalans na de Koude Oorlog. Rusland is nog steeds de verliezer: zeven van de acht voormalige leden van het Warschaupact zijn NAVO-lid. En, belangrijker, aan de Russische grens bewijzen voormalige Sovjetrepublieken dat democratie in dit werelddeel mogelijk is. Putin vraagt steeds luider, maar telkens tevergeefs, om erkenning van wat hij ziet als de Russische invloedssfeer. ‘Niemand wilde naar ons luisteren. Nou, luister nu maar eens’, riep hij in 2018 bij de presentatie van een arsenaal aan nieuwe kernwapens. In een animatievideo regenden Putins kernraketten neer op een gebied met de omtrek van Florida. Maar iedereen liep door. Dat is nu wel anders. Het Westen is al weken een en al oor nu het Russische leger Oekraïne heeft omsingeld. Voor het eerst sinds de Duitse eenwording praten de VS en de NAVO met Rusland over de machtsbalans in Oost-Europa, meldt het Nederlands Dagblad van 24 januari. Dat praten had natuurlijk veel eerder gekund – en gemoeten. Daarbij moeten we niet vergeten dat het standpunt van Poetin niet automatisch ook het standpunt van de Russische bevolking is. Maar we hebben voorlopig geen andere Poetin dan deze, en geen ander Rusland dan dit.
Dit Russische perspectief is lange tijd volkomen onderbelicht gebleven. Toch is in al in 1994 gewaarschuwd voor komend Russisch revanchisme: Although the Cold War as we have known it is unlikely to revive, embers may still smolder. Though its light dwindles, the oxygen of recidivism and revanchism could rekindle communism’s vitality, and the current phase could in hindsight look like a mere interregnum in an otherwise consistent trajectory (..) the end of democratic reform experiments and potential return of Russian dictatorial rule and even imperialism are representative possibilities (*). Rusland moest immers alleen maar incasseren. Eerst kwam het verlies van de door Stalin zo gewenste bufferzone tegen een invasie vanuit het westen. Daar heeft Rusland immers ervaring mee: Franse en Duitse invasies. Vooral de laatste heeft een gigantische oorlogsschade opgeleverd. Daar is Rusland mee blijven zitten. Het kreeg alleen economische steun van Duitsland: bondskanselier Kohl betaalde daarmee de prijs voor de Duitse hereniging. De VS hield de hand op de knip. En Rusland zag de NATO ondanks de toezeggingen van de Amerikaanse minister Baker onverbiddelijk oprukken naar zijn grenzen.
In 1999 werden Tsjechië, Hongarije en Polen als eersten van de vroegere landen van het Warschaupact lid van de NATO. In 2004 volgden Estland, Letland, Litouwen, Roemenië, Slowakije en Slovenië. De grens rukte op. In 2009 volgden Albanië en Kroatië, en als laatste volgde de toetreding van Montenegro in 2017. De uitbreiding van de NATO in oostelijke richting was van de éne centimeter – waar Baker krachtig ontkennend over gesproken had – doorgegaan over een afstand van vele honderden kilometers. In de drie Baltische staten Estland, Letland en Litouwen ontstond een nieuwe situatie: het NATO-gebied grensde voor het eerst direct aan Rusland. Oude deelrepublieken van de Sovjet-Unie gingen naar een nieuw veiligheidssysteem over. Dat raakte de pijngrens van Rusland. In het geheime Molotov-Ribbentroppact waren de drie staten aan de invloedssfeer van de Sovjet-Unie toegewezen. In 1940 werden ze bezet door Moskou en later tegen wil en dank door “referenda” aan de Sovjet-Unie toegevoegd. Het was daarom nog net aanvaardbaar (met de grootst mogelijke tegenzin) voor Moskou om voor deze drie landen een uitzondering te maken: ze hadden niet intrinsiek tot de Sovjet-Unie behoord. Maar toetreding tot de NATO van andere vroegere deelrepublieken van de Sovjet-Unie zou de pijngrens – of de rode lijn – wel degelijk overschrijden.
De Sovjet-Unie had haar controle over de drie Baltische landen vergroot door de oorspronkelijke bevolking voor een deel te deporteren en Russische staatsburgers als een soort pioniers naar de drie landen te laten verhuizen. Daar vertegenwoordigden ze de eigenlijke machthebber. Door de onafhankelijkheid van de Baltische landen waren nu echter ineens Russische minderheden ontstaan, die een gemakkelijke prooi werden van wraakacties en discriminatie. Deze Russische inwoners kunnen zich – zoals de Sudeten-Duitsers destijds – daarover bij hun mede-Russen over de grens beklagen en vragen om ingrijpen of zelfs een nieuwe annexatie: Heim ins Reich, in de taal van toen. Hier bestaat een duidelijk veiligheidsrisico voor Europa: als de onafhankelijke regeringen onder de NATO-paraplu niet verstandig met de grote buurman en hun Russische landgenoten omgaan, kan de situatie uit de hand lopen. Iets dergelijks speelt in het oosten van Oekraïne. De in het Donetsk-gebied wonende Russen hebben hun landgenoten over de grens om hulp gevraagd. Er is al jaren een niet-officiële oorlog aan de gang. Het schiereiland De Krim is door de Russen bezet. Oekraïne is (gelukkig nog) geen lid van de NATO, maar het lidmaatschap staat wel op de agenda.
Georgië is een voormalige deelrepubliek van de Sovjet-Unie. In de gebieden Abchazië en Zuid-Ossetië wonen grote Russische minderheden. Moskou is zeer bezorgd over de positie van deze minderheden nu ook Georgië een koers richting NATO ingeslagen is. Een lidmaatschap staat nog wel op de agenda van de NATO, maar is feitelijk op de lange baan geschoven. Voor Rusland gaat een lidmaatschap van deze buurstaat over de pijngrens heen. Het heeft de bovengenoemde gebieden als afzonderlijke staten erkend en eist dat deze buiten het NATO-gebied blijven. In Georgië is een grote NATO-oefening gehouden. Turkije is voor een deel in Europa gelegen. Daarom is het NATO-lidmaatschap voor dit land mogelijk. Maar Georgië ligt in Azië, terwijl het NATO-lidmaatschap alleen voor Europese landen bedoeld is. Het vereist een sterke geografische fantasie om Georgië tot het Noord-Atlantische gebied te rekenen, waarvoor de NATO is opgericht.
Natuurlijk ligt er een wens van de bevolking om als lidstaat te worden toegelaten. Maar een lidmaatschap behoort niet tot de belangen van West-Europa. Het heeft er alles van weg dat een NATO-Georgië zich als felle tegenstander van alles wat Russisch is zal ontpoppen, zeker na de in 2008 van Rusland verloren oorlog. Nieuwe instabiliteit zal het gevolg zijn. De VS wil met de NATO een vuist maken, maar voor West-Europa ligt een finlandisering van Georgië veel meer voor de hand. Vanuit Russisch perspectief heeft het er veel van weg dat de VS met een nieuw containment-beleid bezig is: omsingelen van Rusland met nieuwe bondgenoten en het land zo in bedwang houden. Het communisme is echter, anders dan eerst, geen gevaar meer. Wanneer mogen de West-Europese bevolkingen op hun beurt via referenda beslissen of zij bij de NATO nieuwe lidstaten willen accepteren – de deur kan toch niet meer vanzelfsprekend worden opengezet..?
Indertijd is de NATO uitgebreid omdat de VS en haar bondgenoten in de situatie van toen eigenlijk geen “nee” konden zeggen tegen nieuwe toetreders. Achteraf zien we wat er toen fout is gegaan. De belangen van de oostelijke en de westelijke NATO-lidstaten lopen nu uit elkaar: de oostelijke lidstaten voelen zich met de VS als hun beschermheer verbonden en zijn gevoeliger voor een confrontatiepolitiek. De West-Europese landen kennen meer verlegenheid met de NATO, die een militaire maar geen politieke organisatie, zoals de EU, is. Bij het wegvallen van de dreiging uit het oosten en het steeds meer lukken van de Europese integratie verliest de NATO aan bestaansredenen. Een lidmaatschap van nieuwe staten roept meer problemen dan oplossingen op.
De NATO is onderdeel van het probleem en niet de voor handen liggende oplossing. De EU zou in de onderhandelingen met Rusland over Oekraïne een de-escalerende rol kunnen spelen en haar eigen belang – dat niet samenvalt met dat van de VS – in de gaten moeten houden. Moskou heeft de EU niet serieus genomen omdat de EU zichzelf niet serieus neemt: de VS en Rusland zitten aan de onderhandelingstafel alsof er geen Europa is.
Is er een nieuwe Koude Oorlog aan de gang? Wie “ja” zegt, speelt de vermoorde onschuld: Rusland moet zich aan de Pax Americana houden en krijgt de schuld als het de verhoudingen op scherp zet. Wie “nee” zegt, erkent dat de toenmalige Koude Oorlog niet goed is afgesloten en dat de prijs daarvan niet alleen door Rusland kan worden betaald. Misschien dat het tijdelijke bestand van dertig jaren plaats kan maken voor een werkelijk herstel van de verhoudingen waarbij Rusland werkelijk als integraal deel van Europa wordt beschouwd en behandeld – en daarbij hoort voor Rusland ook het respecteren van de territoriale integriteit van de buurlanden. Als Nederland daarbij een vooruitstrevende rol zou willen spelen, zou het desnoods uit de NATO kunnen stappen…
(*) Charles W. Kegley Jr., How Did the Cold War Die, p. 27.
Diederik denkt dwars 