Een nieuwe Koude Oorlog? (II).

Twittervriend (@KeizerBernhard) vroeg mij (@DsDiederik) of er een nieuwe Koude Oorlog aan de gang is tussen het Westen en Rusland. Hij wist dat ik veel over de Koude Oorlog geschreven heb. Ik antwoordde op Twitter dat het op dit medium vanwege het maximum aantal tekens per tweet niet zou lukken; op mijn blog (denkenmetdiederik.com) heb ik meer ruimte. In het vorige deel heb ik opgemerkt dat vanuit Amerikaanse perspectief (de Sovjet-Unie/Rusland de grote verliezer, de VS als grote overwinnaar) de nieuwe Koude Oorlog als grote verrassing komt: Rusland houdt zich niet aan de Amerikaanse spelregels. Maar er zijn andere perspectieven mogelijk. Daarover nu meer. Ik zet enige vaart achter het plaatsen van deze bijdragen; op elk moment kan er immers een hete oorlog rond Oekraïne uitbreken. Overigens: dank aan Maarten de Vries en Bernhard Dijkdrenth voor hun reacties!

De Eerste Wereldoorlog eindigde met het voor Duitsland vernederende verdrag van Versailles. Het land kreeg de schuld van de oorlog en moest grote herstelbetalingen doen. Daartegen kwam het Duitse nationalisme in het geweer en was er een voedingsbodem voor de Tweede Wereldoorlog als gevolg en voortzetting van de Eerste Wereldoorlog. Na de Tweede Wereldoorlog kwam er geen nieuw Versailles (behalve de uitplundering van de oostelijke bezettingszone door de Sovjets). Er waren wel plannen bij de westelijke geallieerden om Duitsland in factoren te ontbinden en de Duitse industrie geheel te ontmantelen. Deze plannen werden echter niet uitgevoerd; het nieuwe West-Duitsland was nodig als economische motor van het herstel in Europa. Het Marshallplan hielp de landen van West-Europa op de been, zorgde voor samenwerking tussen de landen onderling (aanvragen konden alleen in gezamenlijkheid worden ingediend), en het was goed voor de Amerikaanse economie (de hulpgelden moesten in de VS worden besteed). Dat laatste heeft weinig aandacht getrokken; het Amerikaanse verhaal was dominant en zette een hele generatie West-Europeanen verplicht in de dankbaarheidsstand. West-Duitsland kreeg zijn Wirtschaftswunder en ontwikkelde zich tot een moderne democratie. Instrument hierbij was de NATO: deze militaire alliantie was opgericht om de Russen er uit, de Amerikanen er in, en de Duitsers er onder te houden.

De fout van de West-Europese landen rond de val van de Muur was dat zij meteen in hun aloude anti-Duitse reflexen terugvielen. De Britse premier Thatcher zei op bezoek bij Gorbatsjov dat het Verenigd Koninkrijk en de andere landen van West-Europa geen enkel belang hadden bij een Duitse hereniging. Brzezinski, de veiligheidsadviseur van de vroegere president Carter, zei tijdens een bezoek aan Moskou dat een verenigd Duitsland in niemands belang was. De Franse president Mitterand zei dat er eerst een zichzelf uitkristalliserend Europees proces moest plaatsvinden voordat er sprake zou kunnen zijn van herziening van de landsgrenzen. Dat kon een kwestie van jaren zijn.

Mitterand had in principe gelijk. De NATO had bij het aflopen van de Koude Oorlog geen acute militaire noodzaak meer. Het lag nu meer voor de hand om aan de CSCE (Commission on Security and Coöperation in Europe, later Organisation for Security and Coöperation in Europe) te denken. Het voordeel was dat de Oost-Europese landen en de Sovjet-Unie lidstaten van deze commissie waren. De commissie had de mogelijkheden om uitgebouwd te worden tot een Europese veiligheidsorganisatie. Het nadeel was dat deze commissie unanimiteit vereiste bij het ingrijpen in een lidstaat; in de Balkanoorlog bleek de CSCE een tandeloze tijger, terwijl de NATO Belgrado bombardeerde. Dat de VS geen lid was, werd toen ook als nadeel ervaren.

Er was echter eigenlijk geen tijd voor het verder optuigen van de CSCE. De Duitse bondskanselier Kohl wist als geen ander dat de DDR eigenlijk bankroet was en dat een Duitse hereniging geen kwestie van jaren, maar van maanden was. Beter één NATO in de hand dan tien keer een CSCE in de lucht: die redenering lag voor de hand. Voor de Amerikanen was het duidelijk: zij wilden een blijvende rol in Europa. Voor de West-Europese landen was het gewenst of onvermijdelijk: een verenigd Duitsland moest volledig lid van de NATO zijn. Dat zou een Duitse Alleingang en dominantie onmogelijk maken. Niemand minder dan de Amerikaanse minister van buitenlandse zaken (president Bush en hij vormden bijna een tweeëenheid, blijkt uit de al aangehaalde Baker-biografie) verzekerde Gorbatsjov in Moskou dat de NATO zich na Duitsland niet verder naar het oosten zou uitbreiden: not one inch eastward (drie keer in hetzelfde gesprek). Geen proces van jaren, maar een hogedrukpan: binnen een jaar na de val van de Muur kwam de Duitse hereniging tot stand.

Duitsland blijkt nu een betrouwbare Europese bondgenoot te zijn. Maar West-Europa zit met een aftandse NATO opgescheept, terwijl het Warschaupact allang is opgeheven. En nooit is de rol van de NATO heroverwogen. Bij gebrek aan beter: was haar uiterste houdbaarheidsdatum niet allang verstreken? De Russen hoeven er niet meer uit geworden te houden, Duitsland niet mee er onder – waarom de Amerikanen er nu nog in? Het perspectief van West-Europa gaat verschuiven.

De landen van Oost-Europa hebben echter een eigen perspectief. Zij hadden geleden onder de druk van hun eigen regimes die op hun beurt weer werden beheerst door Moskou. Onder Stalin zelf was geen ruimte voor de-Stalinisatie. Later was die ruimte ook beperkt: in 1956 werd door Sovjet-ingrijpen met harde hand een einde gemaakt aan de Hongaarse opstand en in 1968 werd de prille Praagse lente in de kiem gesmoord. Pas onder Gorbatsjov werd het voor de Oostbloklanden mogelijk een eigen perspectief te ontwikkelen en te gaan werken aan democratisering en onafhankelijkheid. Hoewel de CSCE “hun” organisatie was, zagen zij geen heil meer in een organisatie die door de (vroegere) Sovjet-Unie kon worden gedomineerd. Finlandisering was in theorie mogelijk geweest, maar na de strijd voor onafhankelijkheid was dit geen reële optie meer.

Waarom zouden de landen van Oost-Europa het met minder veiligheid moeten doen dan de landen van West-Europa? Met minder dan een volwaardig NATO-lidmaatschap wilden de landen van Oost-Europa geen genoegen nemen. Het Partnership for Peace, door de VS bedacht als een optie om de Sovjet-Unie alsnog binnen boord te houden, was voor hen slechts een fopspeen. Dat zij met het aanvragen van het lidmaatschap van de NATO de toezeggingen van Baker onderuit haalden en de Sovjet-Unie buitensloten, was jammer maar in hun ogen helaas noodzakelijk voor hun eigen veiligheid en toekomst. Bovendien: in Helsinki (de CSCE-conferentie van 1979) was in principe afgesproken dat de bevolking van de landen zelf mocht beslissen over het lidmaatschap van allianties. Het CSCE-argument was nu uiteindelijk alleen maar geschikt om de NATO op te bouwen…

De landen van Oost-Europa zijn de meest loyale leden van de NATO. Zij volgen het Amerikaanse perspectief. Zij zoeken hun heil bij de winnaar en beschouwen en behandelen Rusland als de grote verliezer van de Koude Oorlog. Het gevaar is dat de staarten met de hond gaan kwispelen: de bondgenoten bepalen de agenda van de beschermheer. Een confrontatiebeleid tegenover Rusland onder Amerikaanse bescherming. West-Europa heeft daar in ieder geval geen belang bij. Het gevolg is intrinsieke verdeeldheid binnen de NATO, hoezeer dezer dagen de eenheid en de eensgezindheid naar buiten toe ook worden beleden.

De landen van West-Europa zijn aan het zoeken naar hun eigen perspectief. Het Amerikaanse perspectief is soms nog dominant, maar er klinken steeds meer stemmen dat het Russische revanchisme van Poetin een accident waiting to happen was. De Koude Oorlog was afgelopen met een Versailles maar nu zonder verdrag. De Russen moesten zelf de rekening van het mislukte Sovjetsysteem betalen en de Pax Americana slikken  – of stikken. In dit perspectief is van een nieuwe Koude Oorlog geen sprake. De Koude Oorlog is nooit werkelijk goed beëindigd en wordt na een dertigjarig bestand “gewoon” voortgezet. De rekening is later gekomen. En het wordt de hoogste tijd om niet maar óver, maar mét Rusland te praten als het gaat over veiligheid en samenwerking in Europa.