Twittervriend (@KeizerBernhard) vroeg mij (@DsDiederik) of er een nieuwe Koude Oorlog aan de gang is tussen het Westen en Rusland. Hij wist dat ik het een en ander over de Koude Oorlog geschreven heb. Ik antwoordde op Twitter dat het op dit medium vanwege het beperkte aantal tekens per tweet niet zou lukken; op mijn blog (www.denkenmetdiederik.com) heb ik meer ruimte. Bij dezen een serie bijdragen: het worden er drie.
De Koude Oorlog is indertijd wel uitgebroken, maar niet officieel uitgeroepen of van staat tegen staat verklaard. De Eerste en Tweede Wereldoorlogen verliepen wel volgens de etiquette met “keurige” oorlogsverklaringen. De Tweede Wereldoorlog eindigde met de capitulatie van Duitsland en van Japan. (Een alomvattend vredesverdrag en een oplossing van de Duitse kwestie kwamen pas veel later). “Ineens” was er een Koude Oorlog bezig. Stalin werd van “uncle Joe”, de bondgenoot in de oorlog, ineens tot aartsvijand. Voor het Witte Huis was dat eerder duidelijk dan voor het Amerikaanse publiek. De toespraak van Churchill op 5 maart 1946 over een “IJzeren Gordijn” bevatte voor de Amerikaanse president Truman, die aanwezig was, niets nieuws. Het Amerikaanse publiek was echter geschokt; de toespraak werd niet gunstig ontvangen. Was Stalin dan toch geen bondgenoot, die in de praktijk meeviel? In Europa – en vooral in Duitsland – was het al eerder duidelijk dat er iets mis was. De massale verkrachtingen door het Rode Leger, de roof van industriële productiemiddelen onder het mom van herstelbetalingen en de weigering van Stalin om voor de geallieerde bezettingszones samenwerking mogelijk te maken, voorspelden voor de Duitsers niet veel goeds. Het door Stalin gewenste eenvormige systeem was voor de westelijke geallieerden met hun bezettingszones niet aanvaardbaar. Pas achteraf wordt duidelijk hoe de ingewikkelde processen toen verlopen zijn.
De Koude Oorlog brak “ineens” uit. En “ineens” was hij ook afgelopen. De val van de Muur, voor velen (inclusief DDR-leider Honecker) ondenkbaar, kwam “ineens” op 9 november 1989. Als de Duitse bondskanselier Kohl het had zien aankomen, was hij niet naar Polen op bezoek bij president Walesa gegaan. De Duitse hereniging met Duitsland als volwaardig lid van de NATO kwam binnen een jaar na de val van de Muur (3 oktober 1990). De onaantastbaar sterke Sovjet-Unie (in werkelijkheid een reus op economische voeten van leem) viel op 26 december 1991 uit elkaar: Rusland, Kazakhstan en Oekraïne gingen voortaan hun eigen weg en andere deelrepublieken volgden. Slechts een federatie bleef over. Alle drie data worden als eindstation van de Koude Oorlog genoemd. Er is geen gezamenlijke verklaring van de belangrijkste bij het conflict betrokken partijen dat de Koude Oorlog geëindigd is. Er is alleen de ongefundeerde en gevaarlijke claim van president Bush bij zijn jaarlijkse toespraak voor het Congres (18 januari 1992) dat de VS door Gods genade de Koude Oorlog heeft gewonnen.
De claim is ongefundeerd. Nadat Bush Reagan opvolgde, heeft hij in het cruciale jaar 1989 veel tijd verspeeld. Hij nam een pauze waarin de inlichtingendiensten eerst alles over de Sovjet-Unie op een rijtje moesten zetten. Bush nam zelf geen verantwoordelijkheid voor wat zijn voorganger met Gorbatsjov bereikt had; zijn ondergeschikten staken hun nek dan ook niet uit. The strategic reviews that the new president had ordered were disappointing, just mush (..) with the bureaucracies sending up warmed-over versions of past ideas. Aides were calling the proposals they were getting the “status quo plus” option and thought there was little plus about it, staat te lezen in de recente biografie van James Baker, de toenmalige Amerikaanse minister van buitenlandse zaken (*). Clinton zei later over deze overwinningsclaim van Bush dat deze neerkwam op de haan die claimt dat hij de dageraad opgeroepen heeft. Bush keek juist de kat uit de boom terwijl Gorbatsjov de ene vernieuwende stap na de andere zette. Polen en Hongarije waren druk bezig hun onafhankelijkheid te herwinnen. Dit gebeurde met stilzwijgende goedkeuring van Gorbatsjov voor wie het tijdperk van militaire Sovjet-ingrepen in de binnenlandse aangelegenheden van bondgenoten voorgoed afgesloten was. Polen en Hongarije hoopten op een nieuw Marshallplan van de VS om hun gehavende economieën en samenlevingen te kunnen herstellen. Het enige westerse land dat uitblonk met ruimhartige steun was het toenmalige West-Duitsland, nog afgezien van alle steun aan de DDR en de gigantische kosten van de Wiedervereinigung. De VS hield de hand op de knip. Bush kwam te laat en kwam met te weinig om de VS als overwinnaar van de Koude Oorlog uit te kunnen roepen. Gorbatsjov kwam alleen te staan en door het vertrek van de grote deelrepublieken werd zijn Sovjet-Unie een lege huls. Hij verdween met tegenzin van het toneel, maar speelde wel een hoofdrol in het beëindigen van de Koude Oorlog.
Ongefundeerd, dus. De claim van Bush was ook gevaarlijk. Want daarmee kreeg het neoconservatieve paradigma de volle wind in de zeilen. Amerika had als winnaar van de Koude Oorlog het recht om de vredesvoorwaarden eenzijdig vast te stellen en als welwillende enige overgebleven supermacht de Pax Americana tot in het verre buitenland van Irak en Afghanistan af te dwingen – vooral na de aanslagen op 11 september 2001. De bondgenoten konden zich alleen maar neerleggen bij deze Amerikaanse initiatieven of er schoorvoetend en met tegenzin aan meedoen. Wat in Amerikaans perspectief vaderlandsliefde heette, was in West-Europese ogen onvermijdelijkheid. Gorbatsjov moest zich volgens de VS neerleggen bij de rol van verliezer en had de uitbreiding van de NATO maar te slikken: eerst het herenigde Duitsland als lid van de NATO, en daarna alle landen van het voormalige Oostblok. Voor Jeltsin was het niet anders. Hij kon tegensputteren wat hij wilde, maar Clinton zei op 10 mei 1995 in het Kremlin tegen hem: you have to walk through the door that we open for you. Slikken of stikken. Dat het gevaarlijk was om een verliezer zo hautain te behandelen, drong nauwelijks tot het Amerikaanse bewustzijn door.
Een nieuwe Koude Oorlog? Jazeker. Als je ernaar kijkt vanuit het perspectief van de VS. Waarom kan Rusland de nieuwe (eenzijdig vastgestelde) Amerikaanse spelregels nu niet gewoon volgen en zich neerleggen bij haar nieuwe status als regionale macht? Dat China er ook niet over piekert om de Amerikaanse spelregels te volgen, had de VS moeten waarschuwen. President Trump onthulde waar het Amerikaanse beleid eigenlijk voortaan op neer was gekomen: America First. De West-Europese bondgenoten reageerden geschokt. Zij waren te vanzelfsprekend meegegaan in de Amerikaanse claim. En “ineens”, vanuit het Amerikaanse perspectief, brak een nieuwe Koude Oorlog uit met Poetin als boosdoener. Zo kun je de vermoorde onschuld spelen. Er zijn echter meer perspectieven mogelijk. Daarover de volgende keer.
(*: Baker/Glasser, The Man Who Ran Washington, Kindle ed. New York 2020, p. 501).
Diederik denkt dwars 