De Koude Oorlog was niet slechts beëindigd maar door de VS gewonnen: deze overwinningsmythe is door president Bush op 18 januari 1992 officieel aan het Amerikaanse Congres gepresenteerd. Zij vormde het sluitstuk van jarenlange neoconservatieve sabotage van elke toenadering: zo lang het Westen geen concessies deed en onverzettelijk bleef, zou de Sovjet-Unie onder haar eigen gewicht instorten. De afloop leek Bush gelijk te geven: de Sovjet-Unie was op 26 december 1991 ontbonden en de losse deelrepublieken maakten nu zelf de dienst uit. De Sovjet-vlag op het Kremlin was gestreken en had plaats gemaakt voor de Russische driekleur.
Ook deze mythe wordt bij nadere beschouwing niet door de feiten ondersteund. De Koude Oorlog zou niet beëindigd zijn zonder de inzet van Gorbatsjov, die steeds nieuwe concessies deed om het proces van toenadering en ontwapening los te trekken. Vergeleken bij Gorbatsjov was Reagan niet meer dan een blunderende twijfelaar die niet boven de conflicten binnen zijn kabinet kon uitstijgen. De Koude Oorlog had kort na de top in Reykjavik in 1986 afgelopen kunnen zijn en een wereld zonder kernwapens was in zicht gekomen als Reagan toch niet weer zijn SDI-stokpaardje was gaan berijden. Niet de Amerikaanse vastberadenheid en regie vallen op maar de besluiteloosheid en de angst. Twee weken voor de baanbrekende toespraak van Gorbatsjov voor de VN in december 1987, waarin hij een grote wapenreductie aankondigde, had de CIA-top nog gesteld dat Gorbatsjov niet te vertrouwen was. Reagan nam het rapport van de adjunct-directeur van zijn inlichtingenorganisatie deze keer gelukkig niet over. Reagan verdween van het toneel zonder politiek testament achter te laten en maakte plaats voor Bush.
De nieuwe president pakte niet door maar wilde eerst alles eens rustig met zijn team op een rijtje zetten. Vanwege zijn jaren als vicepresident en topman van de CIA was hij natuurlijk allang volledig op de hoogte van alle dossiers. Maar hij kocht tijd. In maart 1989 vroeg hij aan de CIA om een nieuwe analyse te maken van het gewenste Amerikaanse beleid ten opzichte van de Sovjet-Unie. Hij veroorzaakte daarmee alleen maar vertraging en liep achter de feiten aan. Toen de VS haar nieuwe beleidsdocument over de Sovjet-Unie op 22 september 1989 vaststelde, had Polen al een nieuwe democratische regering en had Hongarije de contouren voor een nieuwe staatsinrichting vastgesteld. De poorten voor het vertrek naar het Westen van reizigers uit de DDR waren wijd open gezet. In die dagen stelde het nieuwe beleidsdocument van de VS dat er nog steeds een autoritaire en militaire dreiging van de Sovjet-Unie uitging.
De eersten die dat hadden moeten merken, waren de democratische krachten in Oost-Europa. Zij merkten het echter niet omdat het niet gewoonweg waar was. De leiding van de Sovjet-Unie had de Brezjnev-doctrine afgezworen: de communistische partijen en landen hadden elk zelf het recht om het pad van hun ontwikkeling te kiezen. Het van buiten af met gebruik van militaire middelen opleggen en in stand houden van sociaal en politiek beleid was voortaan verleden tijd. Verkalkte Stalinistische leiders die de tekenen der tijden niet verstonden, zouden niet kunstmatig in het zadel worden gehouden. Gorbatsjov opereerde uiterst behoedzaam: zowel een te hoog als een te laag tempo zou verzet van de hardliners binnen de Sovjet-Unie kunnen oproepen. In deze opzet is hij geslaagd, al zag de uitkomst er anders uit dan hij zelf had gewild. Hij wilde de hervorming van het systeem, niet het einde ervan.
Niet de VS, maar Gorbatsjov en vooral de bevolkingen van de landen van Oost-Europa speelden de beslissende rol. Er kwam geen nieuwe Marshallhulp van de VS, die daarmee een grote kans liet liggen. Het was bondskanselier Kohl die diep in de Duitse beurs tastte om de Wiedervereinigung mogelijk te maken en om draagvlak van de Sovjet-Unie voor een nieuw Duitsland te verkrijgen. Niet de VS gaf de doorslag maar de bevolkingen van Oost-Europa en het staatsmanschap van Gorbatsjov en Kohl. De Koude Oorlog werd niet gewonnen maar met wederzijds goedvinden zo ongeveer beëindigd. West-Europa liet ook een kans liggen uit angst voor Duits revanchisme. Duitsland mocht niet te sterk worden en moest daarom ingebonden blijven in de NATO. Daar had de VS wel oren naar want zonder NATO zou haar invloed in West-Europa wegvallen. De prijs die West-Europa betaalde voor het beëindigen van de Duitse kwestie en het eigen wantrouwen was het voortbestaan van de NATO. Het mogelijke vredesdividend is toentertijd niet gebruikt om een nieuw en inclusief Europees veiligheidssysteem te ontwerpen. Het Westen heeft de NATO naar het oosten opgeschoven ondanks de aan Gorbatsjov en Jeltsin gedane toezeggingen dat dit niet het geval zou zijn. Gorbatsjov en Jeltsin hadden niet meer de machtsmiddelen om hun protesten kracht bij te zetten.
De VS had naar haar zeggen de Koude Oorlog gewonnen. Zij had haar oude tegenstander als nieuwe bondgenoot kunnen behandelen, zoals na de Tweede Wereldoorlog ook het geval was geweest met Duitsland. In plaats daarvan bepaalde de VS voortaan de richting en de koers. Van de Sovjet-Unie werd verwacht dat zij door de deur ging die de VS open deed. En zo brak een nieuwe periode van Pax Americana aan waarin de VS als enige overgebleven supermacht zonder enig containment van haar eigen ambities meende te mogen bepalen wat goed voor de wereld was – tot het tijdens het presidentschap van Trump bij de NATO-bondgenoten begon door te dringen dat een Pax Americana kon uitlopen op wat er eigenlijk altijd al in verscholen zat: America first.
Mythen horen bij de vormgeving van het menselijk leven. Zij kunnen echter in het leven worden geholpen, georganiseerd en volgehouden om mensen te manipuleren en in een bepaalde stand te zetten. Is de generatie die het allemaal meegemaakt en geloofd heeft daarom geneigd de periode van de Koude Oorlog zo snel mogelijk te vergeten? Is er schaamte bij hen die zich hebben laten bedriegen? Vergeten kan niet zonder een poging om rekenschap te geven. Daarom heb ik deze (honderden!) bijdragen gepubliceerd. Wij kunnen immers niet over het hoe en wat van een nieuwe Koude Oorlog praten als we de werkelijkheid van de Koude Oorlog van 1945 tot 1989 niet kennen.
Ik ga verder met publiceren. Er valt nog genoeg te lezen over de geschiedenis, inclusief die van de Koude Oorlog. Het grote verhaal in feuilleton is nu voorbij maar er zijn nog voldoende kleinere verhalen, al trek ik de kring ook breder. Elke week verschijnt wel ergens een interessant boek of artikel. Ik probeer één keer per week een bijdrage te plaatsen (lezen kost nu eenmaal tijd). Tot blogs!
Diederik denkt dwars 