Vergissen is menselijk. Een herhaalde en stelselmatig volgehouden vergissing is een misvatting. Een misvatting kan weer uitgroeien tot een mythe als zij door belanghebbenden wordt georganiseerd en volgehouden; het geloof erin wordt daarbij dwangmatig en zelfs irrationeel. Zo gezien, zijn mythen geen onschuldig tijdverdrijf en geen hulpmiddel bij de oriëntatie in het leven. De mythe wordt overlevingsmechanisme, kan kwaad en krijgt ideologische tanden. Het eerste slachtoffer van de oorlog is de waarheid. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog waren er nogal wat mythen in omloop. Sommige ervan overleefden de Tweede Wereldoorlog en gingen in de Koude Oorlog een eigen leven leiden. Ook in de Koude Oorlog werd de waarheid het slachtoffer. Ik zal dat in zes bijdragen laten zien.
Duitsland en Oostenrijk waren na de Tweede Wereldoorlog een vruchtbare voedingsbodem voor mythen. De meerderheid van de Duitsers ging uit van de persoonlijke onschuld; de misdaden tegen de menselijkheid waren gepleegd door een minderheid van Nazi’s die de doctrine van Befehl ist Befehl hanteerde. Deze mythe verhulde dat de Duitse bevolking massaal een misdadig en roofzuchtig systeem had gesteund en ervan had geprofiteerd. Ook andere mythen onderstreepten het slachtofferschap. Oostenrijk vergat de juichende menigten bij de Anschluss van 13 maart 1938 en koos voor de rol van het eerste slachtoffer van de agressie van de Nazi’s. De Duitse Heimatvertriebene kozen massaal de rol van slachtoffer: hun was onrecht aangedaan bij de hardhandige verdrijving uit hun voormalige woongebieden. Met deze etnische zuivering was het door henzelf gepleegde onrecht tegen bijvoorbeeld de Joden uitgepoetst en kon de politieke mythe ontstaan van het mogelijke herstel van de vooroorlogse grenzen van Duitsland. In de gebieden die van Duitsers ontdaan waren kon daarmee weer een andere mythe ontstaan dat de etnische zuivering ook een morele zuivering met zich mee had gebracht: met de Duitsers waren ook het kwaad en de medeplichtigheid tijdens de oorlog verdwenen. De kwaadaardige fascisten waren voortaan immers alleen ten westen van het IJzeren Gordijn te vinden.
De mythen groeiden niet alleen in Duitsland en Oostenrijk. In Zwitserland ontstond de mythe van de strikte neutraliteit. Daarmee kon de kwalijke handel met Duitsland en Italië tijdens de oorlog worden vergeten. Ook het sluiten van de grenzen voor Joodse vluchtelingen raakte in het vergeetboek. In Groot-Brittannië bleef na de oorlog mythe van de heldhaftige houding tijdens de Blitz tegen Londen en andere steden overeind, waarmee indertijd de VS tot meedoen aan de oorlog moest worden verlokt: keep calm and carry on. De vele stakingen en werkonderbrekingen tijdens de oorlog raakten in het vergeetboek. De Gaulle kwam met de mythe van het heldhaftige en glorieuze Frankrijk en bedekte daarmee de snelle nederlaag tegen Duitsland en de kwalijke rol van het Vichy-bewind. Had Stalin niet zo’n goed geheugen gehad, dan zou het Franse revanchisme na de oorlog nog meer schade aangericht hebben. In de Sovjet-Unie kwam de mythe van de Grote Vaderlandse Oorlog met Stalin als Grote Veldheer op. De schande van het Duivelspact tussen Molotov en Von Ribbentrop moest worden uitgewist. Later kwam de algemene persoonsverheerlijking van Stalin hiervoor in de plaats.
Churchill en Roosevelt hielpen de mythe van de eendracht in de Grote Alliantie in het leven. De vooroorlogse betrekkingen met de Sovjet-Unie waren weliswaar genormaliseerd maar de verhoudingen waren niet normaal vanwege de oorlog die Stalin tegen zijn eigen bevolking leek te voeren. Een gezamenlijk verdrag met de Sovjet-Unie tegen Hitler-Duitsland zat er niet in. Daarom sloot de Sovjet-Unie met Duitsland een niet-aanvalsverdrag: het al genoemde Duivelspact. Door de Duitse inval veranderde Stalin echter van partner van Hitler tot mogelijke bondgenoot van het Westen. Meteen na deze inval beloofde Churchill al dat de strijd tegen Duitsland een gezamenlijke strijd zou zijn. Roosevelt volgde Churchill hierin en beloofde Stalin spoedig een tweede front te zullen vormen. Stalin viel mee, verzekerde Roosevelt het Amerikaanse volk keer op keer. Het was niet moeilijk om met hem tot overeenstemming te komen, want Stalin was om zo te zeggen gedestaliniseerd en uncle Joe geworden. Het heeft jaren geduurd voordat deze mythe in het publieke bewustzijn aan de werkelijkheid was aangepast en het Westen breed ontdekte dat Stalin eigenlijk nooit veranderd was. De schokgolf van de ontdekking dat er zoiets als een Koude Oorlog aan de gang was, was er niet minder om.
Ook in Azië ontstonden mythen. Door het vredesverdrag met Japan (1952) kon daar de mythe ontstaan dat de oorlog begonnen was met de aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941. Wat Japan vóór die tijd in Korea en Mantsjoerije aan bloedbaden en medische en biologische experimenten op levende mensen had aangericht, verdween voor lange tijd uit het Japanse bewustzijn. Door het Amerikaanse beschavingsoffensief en de christelijke zending en missie in China groeide de figuur van Tsjang-Kai-Shek uit tot heldhaftige en mythische proporties. Toen Tsjang de burgeroorlog verloor en genoegen moest nemen met Taiwan bleef de mythe rond hem bestaan: hij had kunnen winnen als de VS hem maar royaler had gesteund. Truman en de Democratische partij kregen de schuld van het “verlies van China”. De “wettige regering van China” zat voortaan op een klein eilandstaatje met een handvol miljoen inwoners. De Volksrepubliek China van Mao Zedong was in de VS tot in de jaren zeventig een niet-erkende grootheid. De mythe vormde en vervormde de werkelijkheid.
Zijn militairen bloeddorstiger dan politici? Ook dit is een mythe (met uitzonderingen). McArthur was een uitzondering. Truman had de grootste moeite om hem in het gareel te houden. Er zijn vele gevallen dat de politici de wrede werkelijkheid van de oorlogvoering met mythen maskeerden en de militairen juist eerlijk waren. Luchtmaarschalk Arthur Harris was eerlijker over het vernietigingsbombardement op Dresden dan Churchill: dit was nu eenmaal het gevolg van de dehousing en het area bombing waartoe de Britse regering zelf besloten had. Generaal LeMay was eerlijk over de Amerikaanse bombardementen op Tokio en andere steden: de burgerbevolking vormde een legitiem doelwit. Truman misleidde het publiek door Hiroshima een militaire basis te noemen. Hij hield vol dat hij nooit geaarzeld had de Bom in te zetten, al werd het aantal door het gebruik van de Bom bespaarde Amerikaanse mensenlevens bij hem telkens hoger. In 1947 wist de Amerikaanse generale staf al van alle kwalijke gevolgen van de atoombom, behalve de radioactieve neerslag. De Bom was volgens een rapport uit dat jaar ontworpen en bedoeld om tegen steden en de burgerbevolking gebruikt te worden. De politici maakten heel wat schijnbewegingen om deze erkenning niet over hun lippen te laten komen.
Zoals gezegd: een groot aantal mythen ontstond in de Tweede Wereldoorlog en werd meegenomen in de Koude Oorlog. De deconstructie van deze mythen is een pijnlijk proces. Alsof je mensen hun geloof afpakt (als dat al mogelijk is)…
Diederik denkt dwars 