Heeft het Westen Gorbatsjov misleid over de uitbreiding van de NATO naar het oosten? Veel materiaal wijst in de richting van een bevestigend antwoord, ondanks de heftige ontkenningen van het State Department en van de NATO.
Tijd voor een balans. Wie met behulp van het door het National Security Archive gepubliceerde materiaal het spoor volgt van ontmoetingen en overlegsituaties in 1990 ziet een enorme ongelijktijdigheid. Het Westen, aangevoerd door Amerikaans triomfalisme en West-Europese vrees voor Duits revanchisme, maakte zich op om alle kaarten op de NATO te zetten en lippendienst te bewijzen aan de CSCE (Commission for Security and Cooperation in Europe, voortgekomen uit het Helsinkiproces). Gorbatsjov dacht aan het ontwikkelen van een gemeenschappelijk Europees huis waarin de Sovjet-Unie volwaardig mee zou doen. De toekomst van de Sovjet-Unie lag volgens hem in haar integratie in Europa in het kader van de CSCE. Ondanks een overvloed van geruststellingen trok de NATO-karavaan echter gewoon verder. Gorbatsjov had niet meer de mogelijkheid om zich te verzetten, omdat hij financieel-economisch op de steun van het Westen was aangewezen. Die steun kreeg hij niet, behalve van de oude aartsvijand Duitsland.
Terugkijkend zien we het ongeluk gebeuren. De zwakkere partij voelde zich niet serieus genomen en ging vroeger of later de overvloed van geruststellingen opvatten als rookgordijn waarachter de VS en de NATO hun eigen belangen verborgen en doorzetten. Onder de schijn van samenwerking vergrootte de VS haar invloed in Europa ten koste van de Sovjet-Unie. Er was geen sprake van een boosaardige blauwdruk; daarvoor waren de spanningen binnen de Amerikaanse regering te groot. Het State Department verzette zich tegen een agenda met uitbreiding van de NATO; het was niet in het belang van de VS om een anti-Sovjet coalitie te organiseren. Het Pentagon wilde de deur naar het lidmaatschap van de NATO van Oost-Europese landen openhouden. De regering van Bush koos voor de koers van het State Department. Het effect van de gebeurtenissen wekte echter wel degelijk de indruk van een georganiseerde opzet. Zag het Westen dat niet door de vrees voor en de euforie over wat tientallen jaren onmogelijk bleek: de vereniging van Duitsland? Of zag de VS zich te zeer als overwinnaar van de Koude Oorlog die de macht had om de veiligheid van Europa te regelen? In de VS bleef het wereldbeeld van de Koude Oorlog leidend omdat het moeilijk was om een vijand en een vijandsbeeld af te schaffen. De mensen uit de oorlog halen was weer eens gemakkelijker gebleken dan de oorlog uit de mensen te halen.
Aan de hand van het recent vrijgegeven archiefmateriaal is geen andere conclusie mogelijk dan dat de Sovjet-Unie toentertijd misleid is – niet netto in de zin van op schrift gestelde en ondertekende afspraken, maar bruto in de zin dat het geheel van garanties voor de veiligheidsbelangen van de Sovjet-Unie meer was dan de som van de delen. Aan deze misleiding lag geen master plan ten grondslag; daarvoor gingen de ontwikkelingen te snel. Er heerste echter wel een overwinnaarsmentaliteit in de VS: de pax Americana had voorrang op de veiligheidsbelangen van de Sovjet-Unie. Daarbij heeft de VS geen oog gehad voor de vraag hoe de discrepantie tussen haar sterk geformuleerde garanties – drie maal: not one inch eastward – en de daadwerkelijke uitbreiding van de NATO op de Sovjet-Unie zou overkomen. Men zou van een ontstellend gebrek aan psychologisch inzicht kunnen spreken.
Het heeft er veel van weg dat beide partijen een soortgelijke conclusie trokken: van het mindere naar het meerdere (a minori ad maius), maar dan in tegengestelde richting. De Sovjet-Unie meende dat haar moeizame aanvaarding van het NATO-lidmaatschap van het verenigde Duitsland het Westen terughoudend zou maken met het doen van verdere stappen in oostelijke richting. Beleidsmakers in de VS meenden dat één concessie van de Sovjet-Unie zou kunnen leiden tot meer concessies, zonder dat dit verstrekkende gevolgen zou hebben. De tegenstander was immers overwonnen en kon zich toch voegen naar de welwillende plannen van de VS?
Het weergeven van de historische gang van zaken betekent nog niet het goedpraten van het Russische optreden tegen Georgië en Oekraïne. Maar het Westen was vanaf het begin van de jaren negentig al gewaarschuwd dat het opschuiven van de NATO naar het oosten zeer ernstige consequenties zou kunnen hebben. Het oplossen van de Duitse kwestie heeft geleid tot het ontstaan van de Russische kwestie. Dat besef leeft onvoldoende in het Westen.
Diederik denkt dwars 