De VS wil bepalen en Duitsland betaalt

Verder over de vraag of het Westen Gorbatsjov over de uitbreiding van de NATO naar het oosten al of niet misleid heeft. Het verhaal is nog niet uit. Er waren ook financiële aspecten. President Bush weigerde om Gorbatsjov als gelijke te behandelen.

Bondskanselier Kohl slaagde erin om in beide Duitse parlementen de erkenning van de naoorlogse grenzen van Duitsland aanvaard te krijgen. In zijn financiële onderhandelingen met Gorbatsjov stond hij echter alleen. De VS moest wennen aan het idee van het einde van de Koude Oorlog. Was deze eenmaal – met de daarbij behorende defensiebudgetten – afgeschaft, dan kon hij niet meer ingevoerd worden. Het lukte Kohl op de vooravond van de economische top van de G-7 in Houston niet om Bush ervan te overtuigen financieel-economische hulp aan de Sovjet-Unie te gaan verlenen. Bush had te maken met oppositie in het Congres, die steun aan de Sovjet-Unie afhankelijk stelde van verdere hervormingen.

In de bespreking van de G-7 op 10 juli 1990 stelde Bush dat Gorbatsjov in zijn schriftelijk verzoek om steun onvoldoende specifiek was over hoe het geld zou worden besteed. Daarom was steunverlening nu niet effectief en zou hulp de groei en productiviteit niet verhogen en het vermogen van de Sovjet-Unie om terug te betalen niet verbeteren. De Wereldbank en het INF konden het Sovjet-verzoek om steun verder gaan bestuderen. Het was wel mogelijk om het tempo op te voeren van de onderhandelingen over het terugbetalen van de Russische schulden uit de tsarentijd (het kwam kennelijk niet bij Bush op om deze oude schulden te herstructureren of kwijt te schelden). Ook kon volgens Bush de aflossingsperiode van de Lend-Lease-kredieten uit de Tweede Wereldoorlog worden verlengd.

Mitterrand wees er op dat de Sovjet-Unie heel wat minder welwillend behandeld werd dan China, terwijl in Moskou geen bloedbaden plaatsvonden zoals onlangs in Beijing. Er moest een eerlijke maatstaf komen die voor beide landen gold. Volgens hem was het een kip-ei-probleem: eerst hervormingen en daarna steunverlening, of juist omgekeerd? Het Westen zou zich volgens hem minder aarzelend en meer optimistisch moeten opstellen. Wat er nu dreigde te gebeuren was het geven van een verkeerd en bevoogdend signaal aan Moskou. De brief van Gorbatsjov mocht niet behandeld worden als een uit Congo afkomstig schrijfsel. Italië en Canada pleitten ook voor een positief antwoord. Japan aarzelde vanwege de door de Sovjet-Unie na de oorlog geannexeerde eilanden. Bush stelde dat China de VS tenminste niet met atoomraketten bedreigde. De VS was bereid om alleen te staan met haar standpunt.

Kohl moest nu zelf het initiatief nemen en over de brug komen om de positie van Gorbatsjov te versterken. De Duitse financieel-economische steun aan de Sovjet-Unie en de landen van het Oostblok bereikte uiteindelijk een omvang die niet onderdeed voor de Marshallhulp. Kohl wist dat de Sovjet-Unie steeds meer moeite kreeg om op de internationale kredietmarkt te opereren. Moskou dacht aan een krediet van 20-25 miljard DM. Kohl zegde aan de Dresdner Bank en aan de Deutsche Bank de ruggensteun van zijn regering toe. Deze banken verleenden toen een krediet van 5 miljard DM aan de Sovjet-Unie. De Sovjet-Unie veranderde van een gevreesde en machtige tegenstander in een economische smekeling. Met deze steun werd het mogelijk om de irritatie van Gorbatsjov over de haast die Kohl met de hereniging had te boven te komen. Kohl wilde in december verkiezingen in een verenigd Duitsland houden; hij verwachtte deze verkiezingen te zullen winnen.

Er speelde nog een ander financieel probleem. De Sovjet-militairen in de DDR waren indertijd als overwinnaars binnengetrokken. Nu waren zij gedemoraliseerd, slecht gehuisvest en slecht gevoed. Sommigen dreigden hun uitrustingsstukken op de zwarte markt te verkopen. Omwonenden van de kazernes klaagden omdat zij zich bedreigd voelden. Als de Duitse muntunie die op 1 juli van kracht zou worden de soldij waardeloos zou maken, kon er een gevaarlijke situatie ontstaan. Kohl besloot om nog meer hulp te verlenen. Voor de militairen werd een zeer gunstige wisselkoers vastgesteld. De Bondsrepubliek zou 1,25 miljard DM bijdragen aan de huisvestingskosten van de militaire eenheden die naar de Sovjet-Unie terugkeerden. Kohl beloofde ook dat een verenigd Duitsland niet meer juridisch terug zou komen op de onteigeningen die na de oorlog hadden plaatsgevonden.

Van 2-14 juli hield de communistische partij in de Sovjet-Unie haar partijcongres. Men vermoedde in het Westen dat Gorbatsjov veel kritiek over zich heen zou krijgen. De datum van de NATO-top die op 5 en 6 juli in Londen werd gehouden, was op die van het Partijcongres afgestemd. Op 5 juli zag de achter de schermen door de VS en Duitsland voorgekookte London Declaration on a Transformed North Atlantic Alliance het daglicht. Alleen Groot-Brittannië, Frankrijk en Italië hadden de tekst van te voren onder ogen gehad. In deze verklaring spraken de lidstaten uit dat de veiligheid en stabiliteit niet alleen een militaire dimensie hadden; de politieke rol van de NATO moest meer uit de verf komen. De Declaration bevatte het voorstel dat de lidstaten van de NATO en van het Warschaupact zouden verklaren dat zij elkaar niet langer als tegenstanders beschouwden en afzagen van het gebruik van geweld; de territoriale integriteit en onafhankelijkheid van elke staat werd gewaarborgd. De lidstaten van het Warschaupact kregen de uitnodiging om diplomatieke betrekkingen met de NATO aan te knopen. Het terugbrengen van de conventionele bewapening was een belangrijk aandachtspunt. De CSCE zou een prominentere rol moeten gaan vervullen met nieuwe maatstaven voor het vestigen en het behoud van vrije samenlevingen. De Declaration bleef bij het partijcongres niet onopgemerkt en hielp Gorbatsjov om overeind te blijven tegenover de inderdaad niet malse kritiek.

Op 15 juli spraken Gorbatsjov en Kohl met elkaar over de laatste voorwaarden voor een Duitse hereniging. Gorbatsjov stelde dat de militaire structuren van de NATO niet mochten opschuiven naar het grondgebied van de DDR. Er moesten overgangsbepalingen komen voor de Sovjetmilitairen in de DDR die daar nog een overgangsperiode van 3 à 4 jaar zouden blijven. Zo lang zouden er geen NATO-strijdkrachten mogen worden gelegerd. Kohl wilde afspreken wat er in de periode daarna mocht gebeuren, maar Gorbatsjov ontweek die vraag; hij zei alleen maar dat het verenigde Duitsland lid van de NATO zou zijn. Er werd niets schriftelijk vastgelegd. Wilde Gorbatsjov zijn binnenlandse tegenstanders geen bewijzen in handen spelen van de concessies die hij gedaan had, of dacht hij dat er nog wijzigingen mogelijk zouden zijn? Paste het plaatsen van handtekeningen wel bij de zwaktepositie waarin het Westen Gorbatsjov had gemanoeuvreerd: hij had Kohl even hard nodig als Kohl hem nodig had? Hoe dit ook zij, Kohl kon nu de Duitse eenwording voor het einde van het jaar afkondigen. Daarmee was de Gordiaanse knoop van de Duitse kwestie, die de Koude Oorlog vanaf het begin beheerst had, doorgehakt.

In een telefoongesprek op 17 juli verzekerde Bush Gorbatsjov nog eens van alles wat er gedaan en toegezegd was. Financiële steun door de VS was niet gekomen; het IMF en de Wereldbank zouden studies gaan verrichten naar het hoe en wat van hulp aan de Sovjet-Unie. Maar de NATO had zich volgens Bush dan toch maar voor non-agressie uitgesproken. Er was een maximum gesteld aan de toekomstige omvang van de Duitse strijdkrachten. En via een versterkte CSCE kon de Sovjet-Unie volwaardig partner in het nieuwe Europa zijn. Bush was het meest aan het woord, vroeg veel en gaf weinig. Het gevoerde gesprek had er veel van weg dat Gorbatsjov uitvoerig en geduldig de garanties en voorwaarden van een nieuwe Pax Americana opgelegd en uitgelegd kreeg.

Op 7 en 10 september voerden Kohl en Gorbatsjov de zo ongeveer duurste telefoongesprekken uit de geschiedenis. Kohl bood nog eens 3 miljard DM als rentevrij krediet aan. Daar kwam nog eens 12 miljard DM bij voor de huisvesting van de naar de Sovjet-Unie terugkerende Sovjet-militairen. Gorbatsjov had meer gewild maar legde zich bij de door Kohl genoemde bedragen neer. Op 12 september werd in Moskou het 2+4 verdrag over de Duitse eenwording getekend. Kohl bleef er aan vasthouden dat alleen Duitse NATO-militairen de oostelijke gebieden na terugtrekking van de Sovjet-strijdkrachten mochten betreden. Op dringend Amerikaans verzoek werd daar een ontsnappingsclausule aan toegevoegd. Op verzoek van de regering van de failliete DDR werd de Duitse eenwording naar voren gehaald van december naar 3 oktober 1990. Het was nog geen jaar na de val van de muur.

Nadat het probleem van het NATO-lidmaatschap van het verenigde Duitsland geregeld was, kon het perspectief weer breder worden: de uitbreiding van de NATO naar het oosten, verder dan Duitsland. Op 5 maart 1991 verzekerde de Britse premier Major de minister van defensie van de Sovjet-Unie maarschalk Yazov, die zich zorgen maakte over de wensen van Oost-Europese landen om lid van de NATO te mogen worden, dat dit niet zou gebeuren en dat dit ook niet de bedoeling was. In juli 1991 bracht een delegatie van de Opperste Sovjet een bezoek aan de NATO. Zij rapporteerde over haar bezoek aan Jeltsin, die een maand eerder tot president van de Russische Republiek was gekozen. In haar verslag gaf zij de woorden van secretaris-generaal Wörner door, dat hijzelf en 13 van de lidstaten van de NATO tegen uitbreiding waren. Hij zou zich uitspreken tegen het lidmaatschap van Polen en van Roemenië, zoals hij dat ook al had gedaan in het geval van Hongarije en Tsjechoslowakije. Jeltsin hoefde zich geen zorgen te maken.