1989: Hongarije

Revoluties zijn altijd besmettelijk en slaan over naar belendende percelen. Nieuw was de snelheid waarmee dit in 1989 gebeurde. De massamedia speelden daarbij een belangrijke rol. Toen de communisten eenmaal hun monopolie en hun greep op de media verloren, was er geen houden meer aan. In een kettingreactie kwam de ene omwenteling na de andere. Van Polen sloeg het vuur over naar de Baltische Republieken en andere delen van de Sovjet-Unie, en naar Hongarije.

Begin 1989 kwam de regering met hervormingsmaatregelen. Een commissie van onderzoek van de regering stelde vast dat er in 1956 geen sprake was geweest van een te veroordelen contrarevolutie, maar van een legitieme volksopstand tegen een oligarchisch bewind dat een schande voor de natie was. Voorzichtig tastten de hervormers, communisten die eigenhandig het communisme afschaften, de grenzen af van wat Moskou zou toestaan. In de praktijk schoven die grenzen op. De veranderingen op het grondvlak waren groter dan Gorbatsjov had verwacht maar hij speelde er positief op in. In het voorstel van februari 1989 voor een nieuwe grondwet ontbrak de gebruikelijke bepaling over de leidende rol van de communistische partij; wel werd Hongarije nog omschreven als een socialistische staat.

De hervormingskoers werd gesymboliseerd met de eervolle herbegrafenis van Imre Nagy op 16 juni, die honderdduizenden mensen op de been bracht; miljoenen waren getuige voor de tv. Het was de erkenning dat de partij het volk een leugen had opgelegd. Op 21 juni begonnen de rondetafelgesprekken. Er zouden geheel vrije verkiezingen worden gehouden. De hervormingsgezinde communisten dachten deze verkiezingen te zullen winnen. Gorbatsjov verklaarde dat het doel van de hervormingen het veilig stellen van het socialisme moest zijn maar hij kwam niet met een omschrijving van de grenzen waarbinnen een hervormd socialisme moest blijven. Toen de rondetafelgesprekken op 18 september tot een afronding kwamen, was duidelijk dat Hongarije de vriendschap met de Sovjet-Unie niet zou opgeven door eenzijdige stappen richting het Westen te zetten. Ook het Warschaupact stond toen nog niet ter discussie.

Kadar was op 6 juli overleden. Dat betekende meteen ook de dood van het traditionele Hongaarse communisme. Alleen de formaliteiten moesten nog worden geregeld. Ook die regeling was voorlopig: de in mei 1990 gehouden verkiezingen leverden voor de voormalige communisten slechts 8% van de stemmen op. Hongarije en Polen maakten in juli van dat jaar duidelijk dat zij geen belang meer hadden bij het lidmaatschap van het Warschaupact.

Een ander bijzonder aspect van de omwenteling in Hongarije was haar rechtstreekse invloed op de DDR. Op 3 maart 1989 bracht de Hongaarse leiding Gorbatsjov op de hoogte van haar voornemen de elektronische en technologische “verdedigings”-installaties langs de zuidelijke en westelijke grens van het land te ontmantelen. Gorbatsjov reageerde niet afwijzend en zei alleen maar dat ook in de Sovjet-Unie meer openheid ontstond. De ontmanteling begon in mei. Daarmee werd behalve in het IJzeren Gordijn ook de eerste bres in de Berlijnse Muur geslagen.

De DDR had eigenlijk geen Duitse en ook geen Oost-Duitse identiteit. Het ging om een opgelegd systeem onder de bejaarde leider Honecker die het beter wist dan ieder ander en die de prestaties van zijn staat via zijn map met statistische gegevens altijd overdreef. Het land dreef op de trouw van Moskou en op de DM (Deutsche Mark) vanuit Bonn. Vooral het verbod om het land te verlaten had voor de bevolking de legitimiteit van het DDR-socialisme aangetast. Dat uitreisverbod werd ook via een reeks verdragen ook in het buitenland afgedwongen; het verdrag met Hongarije was in 1968 gesloten. Het DDR-bewind bleef toeristenvisa naar Hongarije verstrekken, ook toen de communisten daar hun machtsmonopolie opgaven en het IJzeren Gordijn begonnen te ontmantelen. Men kon zich niet voorstellen dat Hongarije de grens zou openen en dat loyale DDR-burgers via deze nieuwe opening naar het Westen zouden emigreren. Er was immers een verdrag dat deze mogelijkheid uitsloot. Voor de Hongaarse leiding die de economie moest redden lag het belang echter meer bij de Bondsrepubliek dan bij de DDR. Er was een verdrag met de DDR, maar er waren toch ook de aangegane verplichtingen van de Slotacte van Helsinki.

Tienduizenden DDR-burgers waren naar Hongarije gereisd in afwachting van de veranderingen die zouden komen. Hongarije stuurde hen tot grote woede van de DDR niet terug maar richtte vluchtelingenkampen in. De beide Duitse staten moesten hun onderlinge problemen eerst maar eens oplossen. De situatie in de kampen verergerde door de massale toestroom. Parlementsleden en commentatoren drongen er bij de Hongaarse regering op aan om de situatie in overeenstemming te brengen met de humanitaire waarden waar het land voor stond. Een Duits-Duitse oplossing bleek onmogelijk en op 25 augustus trof de Hongaarse regering een regeling met Bonn. De DDR-burgers mochten via Oostenrijk naar de Bondsrepubliek vertrekken. Hongarije kreeg financiële steun voor de democratisering en de economische hervormingen; de Bondsrepubliek riep andere staten in West-Europa op om hetzelfde te doen.

De Hongaren deden nog een laatste poging om tot een vergelijk met de DDR te komen. De DDR-leiding stond er echter op dat het verdrag gehandhaafd bleef en dat haar burgers naar de DDR zouden worden teruggestuurd, waar zij dan individueel een vergunning tot emigratie konden aanvragen. Die vergunningen zouden in de praktijk echter slechts mondjesmaat zijn verstrekt omdat pogingen tot Republikflucht in de DDR strafbaar waren. Op 10 september verklaarde de Hongaarse minister van buitenlandse zaken dat DDR-burgers die naar de Bondsrepubliek wilden, niet door Hongarije of Oostenrijk zouden worden tegengehouden. Binnen de kortste keren vertrokken duizenden DDR-burgers naar een nieuwe toekomst in het westen.

De DDR-leiding was diep verontwaardigd en sprak over een schending van het verdrag. Minister Mielke, verantwoordelijk voor de Stasi, beschuldigde Hongarije van verraad aan het socialisme. De DDR startte nog een noodremprocedure via een bijeen te roepen spoedvergadering van de ministers van buitenlandse zaken van de Warschaupactlanden, maar de Sovjet-Unie, Polen en Hongarije weigerden hieraan mee te werken. Moskou greep niet in en verklaarde geen bezwaar te hebben tegen het opzeggen van het verdrag uit 1968: het was een lokale kwestie die Moskou niet rechtstreeks raakte en die via een humanitaire uitweg moest worden opgelost. Daarmee kwam voor de DDR het einde ook in zicht. De Berlijnse Muur begon in Hongarije te vallen. De DDR sloot de grens met Tsjechoslowakije, zodat dit land niet meer als doorvoerroute naar Hongarije kon dienen. Maar daarmee werden de problemen alleen maar naar Tsjechoslowakije verplaatst. Het is opvallend hoe de DDR-leiding de groeiende problemen alleen met formele argumenten te lijf probeerde te gaan. Een inhoudelijke discussie over de tekenen aan de wand was voor haar niet gewenst…