En wéér kwam Gorbatsjov in beweging. Hij wilde geen tijd verliezen door af te wachten tot een nieuwe president vast in het zadel zou zitten. Het Westen had de nieuwe Sovjet-Unie nu ontdekt en kon niet terugkeren tot het oude vijandsbeeld. Het was nu zaak om nieuw vertrouwen in West-Europa te winnen. Daar was men bezorgd over het Sovjet-overwicht aan tanks en materiaal om snel noodbruggen te kunnen bouwen. Het moest mogelijk zijn een aantal oude tanks en genie-eenheden terug te trekken zonder dat de veiligheid van de Sovjet-Unie in het geding kwam, aldus een al in juni geschreven intern memo aan Gorbatsjov. Stilstand was achteruitgang. Maar Bush was nu bezig met zijn verkiezingscampagne en had geen haast met wapenbeheersing. Eind oktober besloot Gorbatsjov om in een toespraak tot de VN een eenzijdig terugtrekken van Sovjet-strijdkrachten uit Oost-Europa af te kondigen. Hij dacht aan een omgekeerde Fulton-toespraak: in Fulton had Churchill op 5 maart 1946 gesproken over het begin van de Koude Oorlog en het neerlaten van een IJzeren Gordijn door Europa. Nu wilde Gorbatsjov met zijn toespraak het einde van de Koude Oorlog aankondigen, in plaats van de klassenstrijd nu de gemeenschappelijke belangen van de mensheid centraal stellen en de vrijheid van keuze voor Oost-Europa uitroepen.
In de VS kwam men intussen niet verder dan een Special National Intelligence Estimate, Soviet Policy During the Next Phase of Arms Control in Europe (16 november 1988). De inschatting was dat de onderhandelingen tussen de NATO en het Warschaupact nog wel jaren zouden duren. Misschien zouden de Sovjets delen van hun strijdkrachten uit Hongarije terugtrekken om politiek voordeel te behalen. Het verder terugtrekken van lanceerinstallaties uit Oost-Europa zou veel onwaarschijnlijker zijn. De Sovjets zouden de herstructurering van hun strijdkrachten in de markt zetten als eenzijdige troepenreductie, maar hun primaire bedoeling was om de eenheden effectiever te maken voor langdurige conventionele gevechtshandelingen tegen de NATO. Deze inschatting van de CIA zou door de toespraak van Gorbatsjov binnen twee weken volkomen achterhaald zijn, maar dit CIA-denken werd toch het Witte Huis binnengehaald door de benoeming van Gates tot plaatsvervangend veiligheidsadviseur van de nieuwe president Bush.
In zijn toespraak voor de VN op 7 december 1988 kondigde Gorbatsjov aan dat de Sovjet-strijdkrachten met 500.000 man zouden krimpen, en dat pantserdivisies en gevechtsvliegtuigen uit de staten van het Oostblok zouden worden teruggetrokken. Het ging om 50.000 militairen, 10.000 tanks, 500 stukken geschut en 800 gevechtsvliegtuigen. Het Westen was totaal verrast door deze voorstellen. Naast verbazing was er ook ongeloof.
Meteen na de toespraak volgde er een korte mini-top met Reagan en Bush op Governor’s Island bij New York. Reagan kwam niet verder dan de opmerking dat hij een verslag van de toespraak had gekregen en dat alles hem goed in de oren klonk. Hij maakte daarna de weg vrij voor de nieuw verkozen Bush. Bush zei dat hij voort wilde bouwen op wat Reagan had gedaan maar dat hij tijd nodig had om alles te overdenken en te revitaliseren met zijn nieuwe team. Bush was acht jaren vicepresident onder Reagan geweest en was van alle dossiers volledig op de hoogte. Het was een anticlimax. Veel tijd bleef er niet over: Gorbatsjov moest zijn bezoek bekorten vanwege een aardbeving in Armenië die 25.000 mensen het leven kostte; 500.000 mensen werden dakloos.
Bush’ nieuwe team revitaliseerde de zaken niet, zoals hij op Governor’s Island beloofd had. Het team bestond uit wantrouwende haviken die niet op korte termijn een top met Gorbatsjov wensten. Zij maakten zich zorgen dat Gorbatsjov er met het verhaal van de Koude Oorlog en het einde ervan vandoor wilde gaan. Zo werd voor de zoveelste keer de boot gemist. Wat voor bewijzen van goodwill moest – en kon – Gorbatsjov nog op tafel leggen voordat hij bij gebrek aan buitenlandse resultaten zijn steun in het binnenland verloor? Kostbare tijd ging verloren.
Kwam er met Reagans aftreden een einde aan een visionair presidentschap en moest een leider met helderheid en hoop nu plaats maken voor een twijfelaar? Deze conclusie (van Robert Service in zijn boek over het einde van de Koude Oorlog) is te mooi om waar te wezen en wordt niet door de feiten ondersteund. Het was juist Gorbatsjov die visie en visioenen liet zien. Reagan maakte meer de indruk van blunderende twijfelaar, gevangen in het waandenkbeeld van SDI en in de angsten van zijn adviseurs, die de ene na de andere kans op werkelijke ontspanning en ontwapening verspeelde. Hij gaf zich pas min of meer gewonnen in de laatste fase toen hij plaats moest maken voor Bush, die qua carrière en informatie uitstekende kwalificaties meebracht voor het presidentschap – maar daarmee was voor zijn rol in de nadagen van de Koude Oorlog eigenlijk ook alles gezegd. De hoofdrol was voor Gorbatsjov – en vooral voor de bevolkingen van de Oost-Europese landen.
Diederik denkt dwars 