Het INF-verdrag en daarna

De top in Washington werd van 7-10 december 1987 gehouden. Het hoogtepunt was het ondertekenen van het Intermediate Range Nuclear Forces verdrag (INF) op het door de astrologe van de first lady vastgestelde meest gunstige tijdstip. De Sovjet-Unie deed grote concessies door zelfs de spiksplinternieuwe Okra-SS-23 raketten te ontmantelen, die voor de korte afstand bedoeld waren. De Sovjet-Unie ontmantelde uiteindelijk 889 raketten voor de middellange afstand en 957 raketten voor de korte afstand. Bij de VS lagen deze getallen op 677 en 169. Inspectie en controle mochten ter plaatse gebeuren. Een complete klasse wapens was geschrapt, inclusief de SS-20’s en de Euroraketten die de Sovjet-Unie binnen enkele minuten konden raken. De leiders spraken in Washington over een mogelijke halvering van het aantal strategische kernwapens, het met een kwart terugbrengen van de conventionele strijdkrachten en verdere onderhandelingen over chemische wapens. SDI werd een kwestie van agree to disagree. Tegen het einde van het bezoek beloofde Gorbatsjov een einde te maken aan de wapenleveranties aan de Sandinistische regering in Nicaragua.

Het bezoek aan Washington was een triomftocht voor Gorbatsjov. Door Time werd hij tot “man van het jaar” betiteld. Hij was van Sovjet-apparatchik uitgegroeid tot een wereldleider van formaat met een nieuwe visie. Vergeleken daarbij stak het resultaat van Reagan bleekjes af: het was te weinig en het kwam te laat. Het enige resultaat van zijn lievelingsproject SDI was animositeit, verwarring, en twee jaren vertraging in de onderhandelingen. Er waren kansen gemist. Op 29 mei 1988 ratificeerde de Senaat het INF-verdrag. Gorbatsjov kon nu eindelijk ook economische hervormingen doorvoeren: de liberalisering van het bedrijfsleven. Maar hij moest zich beperkten tot maatregelen die op korte termijn haalbaar waren en tot resultaat zouden leiden.

En nòg gaven de neo-conservatieven zich niet gewonnen. Op 11 januari 1988 bracht een twee jaren eerder door de minister van defensie en de adviseur voor nationale veiligheid ingestelde commissie van zwaargewichten (o.a. Kissinger en Brzezinski) een rapport van 80 bladzijden uit over de door de VS op de lange termijn te volgen strategie: Discriminate Deterrence, Report of the Commission on Integrated Long-Term Strategy. Wat moest er op de lange termijn na Reagans presidentschap gebeuren? Het rapport waarschuwde tegen nieuwe Sovjet-expansie in gebieden waar zich nu nog geen strijdkrachten van de Sovjet-Unie bevonden. Het Warschaupact zou nog steeds een verrassingsaanval kunnen doen. Het was nu de tijd om de conventionele strijdkrachten van het Westen te moderniseren; het inzetten van briljante technologie zou zichzelf terugverdienen. De research van de Sovjets was groter dan die van de VS en als er niet drastisch opgeschaald werd zou de VS haar kwalitatieve voorsprong op dit gebied verliezen. Ook de optie van een beperkte kernoorlog lag weer op tafel als reactie op een mogelijke beperkte kernaanval van de Sovjet-Unie. Bij de militaire hulp van de VS aan landen in de derde wereld moest er minder beperkende wetgeving komen. Als stok achter de deur tegen mogelijke schending van ontwapeningsovereenkomsten moest er capaciteit zijn om de industrie op korte termijn voor oorlogsproductie te mobiliseren. Omdat de VS en haar bondgenoten te maken kregen met gevaren en onzekerheden dienden de uitgaven voor defensie mee te groeien met de economie. Over een vredesdividend werd niet gesproken in het rapport.

Het rapport was weinig contextueel en paste eigenlijk meer bij het eerste jaar van Reagans eerste termijn dan bij het laatste jaar van zijn tweede termijn. Het Witte Huis zag zich genoodzaakt afstand te nemen van het rapport: het had geen officiële status en de opstellers ervan werkten niet voor de regering. Vooral uit West-Europa kwam forse kritiek op het rapport: er was te weinig aandacht voor veranderingen in de Sovjet-Unie, terwijl het rapport voor de lange termijn geschreven was. Waarom concentreerde het rapport zich op de Golfregio en niet op de te verwachten veranderingen en instabiliteit in Oost-Europa? Het was gezien de vergrijzing van de bevolking niet helder waar alle versterking van de mankracht voor defensie vandaan moest komen. Het rapport vergeleek de verwachting van het Bruto Nationaal Product van de VS, de Sovjet-Unie, China en Japan. De Franse president Giscard d’Estaing verzuchtte dat Europa voor de Amerikaanse buitenlandexperts niet leek te bestaan.

De zomertop in Moskou werd door ministeriële ontmoetingen zorgvuldig voorbereid. Shultz werkte met Shevarnadze aan een START-verdrag (Strategic Arms Reduction Treaty). Op 25 februari stelde Gorbatsjov het Politbureau op de hoogte van de onderhandelingen met Shultz. Hij was optimistisch: het was volgens hem mogelijk het START-verdrag op tijd voor de zomertop klaar te hebben voor ondertekening. Op precies diezelfde dag zei Reagan echter tegen de Washington Post dat het onmogelijk was om de komende zomer al een START-verdrag op tafel te hebben. Daarmee bevestigde hij de langzaam-aan actie waarmee Carlucci en Powell, de nieuwe minister van defensie en de nieuwe veiligheidsadviseur, mee bezig waren. Shultz voelde zich onderuit gehaald en was teleurgesteld over deze omslag tot een vertragingstactiek. De US Navy lag dwars op het gebied van ter zee gelanceerde kruisraketten. Dat probleem werd pas in 1991 opgelost toen Bush eindelijk eenzijdig de knoop doorhakte en alle tactische kernwapens van de vloot verwijderde. De Navy kon niet langer het eigen belang blijven uitgeven voor het nationale belang, zoals de Air Force vroeger in de Koude Oorlog al zo lang gedaan had.

Op 16 april 1988 stelde Reagan NSDD 305 vast, waarin de Amerikaanse doelstellingen voor de top in Moskou waren omschreven. De Amerikaanse plannen waren heel wat minder ambitieus dan die van Gorbatsjov. Achteraf kunnen we uit de documenten concluderen dat Gorbatsjov tot veel concessies bereid was. NSDD 305 ging er echter van uit dat Gorbatsjov slechts op consolidatie gericht was: stabiliteit en voorspelbaarheid in de buitenlandse betrekkingen om ruimte te scheppen voor binnenlandse hervormingen. Deze aan Gorbatsjov toegeschreven doelstelling weerspiegelde alleen de eigen Amerikaanse wens tot consolidatie van wat bereikt was door de kracht, het realisme en de eenheid in de Westerse benadering van de Sovjet-Unie.

Dit had meer te maken met de behoefte zichzelf op de borst te kloppen en met struisvogelpolitiek dan met een reële inschatting van de situatie. De werkelijke doelstelling van Gorbatsjov ging veel verder en omvatte het afschaffen van alle kernwapens en het beëindigen van de Koude Oorlog in Europa. Hij hoopte nog tijdens Reagans presidentschap een START-verdrag met een halvering van het aantal strategische kernwapens te kunnen ondertekenen. Ook wilde hij onderhandelen over het terugbrengen van de conventionele bewapening. Hij moest met veel minder genoegen nemen. Voor de Amerikanen die met zevenhonderd mensen naar Moskou vlogen, had de top die van 29 mei tot 2 juni gehouden werd voornamelijk een ceremoniële betekenis. Weer was er een kans gemist, ook al noemden beide leiders elkaar nu bij de voornaam en stond Reagan nu niet meer achter zijn uitspraak over evil empire. Reagans politieke kapitaal raakte op vanwege de naderende verkiezingen in november. Hij zou nu geen grote verplichtingen meer kunnen aangaan. 1988 dreigde een verloren jaar te worden.