Moeizaam op weg naar Reykjavik

De Amerikanen waren niet van te voren gepolst over het voorstellenpakket dat Gorbatsjov begin januari 1986 aan hen voorlegde. Dat had Carter indertijd met zijn nieuwe ontwapeningsvoorstel ook niet gedaan bij de Sovjet-Unie. De reactie van de VS was koel. Moest het voorstel serieus genomen worden of ging het om propaganda? Als het voorstel serieus was, hoe zouden de NATO-bondgenoten er dan over denken? Bij een raadpleging van de bondgenoten was Kohl de enige die positief reageerde. De andere Europese bondgenoten maakten zich zorgen over het wegvallen van de Amerikaanse atoomparaplu. Een nieuw document (Summarizing the INF-Options) liet de uitkomst van de NATO-raadpleging zien en legde vijf nieuwe opties op tafel met een uitvoerige analyse van de pro’s en contra’s van iedere optie. Het document staat vol met nucleaire en politieke hogere wiskunde en laat zien hoe ingewikkeld het probleem was dat men met de hernieuwde wapenwedloop zelf de wereld in geholpen had. En dit ging alleen nog maar over de raketten voor de middellange afstand…

Van het alomvattende voorstel van Gorbatsjov bleef in het Amerikaanse antwoord van 22 februari niet veel meer over dan het punt van de raketten voor de middellange afstand. De VS trok zich terug op het oude voorstel van halvering van het aantal strategische kernwapens. Het afschrikkingssysteem bleef intact en SDI stond recht overeind. Alles wat daar boven uit ging was prematuur en tijdverspilling. Het was een Amerikaans antwoord waarvoor de oude Sovjet-Unie zich niet geschaamd zou hebben. In het zelfvertrouwen van de arrogante neo-conservatieven was geen deuk te slaan. Misschien had Gorbatsjov door één samenhangend pakket van voorstellen op tafel te leggen de ingewikkeldheid van het probleem ook onderschat. Het valt echter op hoe hard de Amerikanen op de rem trapten. Op 4 april 1986 waren twee leden van het Amerikaanse Congres op bezoek bij Gorbatsjov. Zij zeiden dat de VS op de een of andere manier niet klaar was om de grote sprong te wagen die Gorbatsjov wilde; het was echter beter om met Reagan te onderhandelen dan te wachten op een volgende president, want Reagan had veel draagvlak bij de Amerikaanse bevolking.

Vormde de Sovjet-Unie werkelijk zo’n dreiging en was het Kremlin een nest vol verborgen haviken? Vooraanstaande Amerikanen begonnen te betwijfelen of de Sovjet-Unie wel zo redelijk economisch presteerde als de CIA beweerde. De boze Russische beer was in werkelijkheid een zieke beer, die alleen maar zieker kon worden – aldus de president van de RAND Corporation. Het andere inzicht leidde echter niet tot een andere conclusie: het Westen kon beter wachten tot het systeem vanzelf in elkaar zou storten en onderhandelingen met de Sovjet-Unie waren niet zinvol. Andersom: waren de SDI-plannen van de VS werkelijk zo bedreigend? Sovjet-geleerden rekenden uit dat bij een afweersysteem dat voor 99% effectief was er bij een kernaanval op de VS 20 miljoen doden zouden vallen. Was de effectiviteit van het afweersysteem 90%, dan bedroeg het aantal doden in de VS tussen de 75 en 90 miljoen. Er bleef voldoende afschrikking over. SDI was daarom Amerikaans blufpoker en een uitputtingsstrategie. Maar ook hier trok men de verkeerde conclusie: de Sovjet-Unie kon het zich niet permitteren met lege handen te staan en moest ook een afweersysteem hebben, een SDI-light. De Sovjet-Unie begon miljarden roebels in een asymmetrisch antwoord te stoppen. Het waren aan beide kanten reflexmatige antwoorden die weinig meer te maken hadden met de nieuwe werkelijkheid.

Want in feite was technologie feilbaar. In het voorjaar van 1986 vonden twee rampen plaats. Op 28 januari ontplofte het ruimteveer Challenger ruim een minuut na de lancering; zeven astronauten kwamen om het leven. Er ging een schok door de VS. In plaats van voor het Congres over de State of the Union te rapporteren, moest Reagan nu voor de tv een herdenkingstoespraak houden. Reagan benoemde een commissie van onderzoek. Van de glansrol van de NASA als paradepaardje van Amerikaans vernuft bleef weinig over: er was een onderdeel gebruikt waarvan men wist dat het bij lage temperaturen defect kon raken. De NASA had zich niet gehouden aan haar eigen veiligheidsprotocol; de bedrijfscultuur en het besluitvormingsproces hadden bijgedragen tot de ramp.

Op 26 april ontplofte een van de reactoren van de kerncentrale in Tsjernobyl in de Oekraïne. Een op diezelfde dag uitgebracht zeer beknopt rapport aan het Politbureau stelde dat er geen speciale maatregelen zoals evacuatie nodig waren. Het systeem loog tegen zichzelf en dit was zelfs bij het paradepaardje van de nucleaire industrie het geval. Toen duizenden mensen ziek werden, verhoogde het ministerie van gezondheid de toelaatbare stralingsnorm met de vermenigvuldigingsfactor 10 (in bepaalde gevallen zelfs 50). Zo trad een wonderbaarlijke genezing op: de mensen waren niet ziek, en als ze toch ziek waren, was dat geen stralingsziekte. Het vlees van de afgemaakte dieren werd in de verhouding 1 op 10 met het vlees voor de voedselindustrie vermengd. Pas toen er in Scandinavië abnormaal hoge radioactiviteit was gemeten, maakte de Sovjet-Unie wereldkundig wat er gebeurd was. Gorbatsjov was geschokt. Welke rampen zouden ontketend worden als kerncentrales het doelwit zouden worden in een conventionele of zelfs nucleaire oorlog? Het werd zaak om nu krachtig door te pakken met glaznost en perestroika. De geloofwaardigheid van de partijleiding was tot op het nulpunt gedaald: dit ongeluk was onderdeel van het systeem.

Gorbatsjov bleef in beweging. Op een bijeenkomst met de leiders van de landen van het Warschaupact op 10 juni 1986 in Boedapest stelde hij dat strategische gelijkheid met de VS bij ieder wapensysteem niet nodig was; een voldoende mate van tegenkracht was ook aanvaardbaar. Het Warschaupact leed volgens hem aan middelpuntvliedende krachten, maar hij nam afstand van de invallen indertijd in Hongarije en Tsjechoslowakije. Het probleem dat de socialistische landen de concurrentie met het Westen niet aan konden, bleef immers bij extern ingrijpen bestaan. Hij had de onderhandelingsdelegatie in Genève de opdracht gegeven een concessie te doen bij SDI: laboratoriumonderzoek stuitte niet langer op bezwaren, mits de VS afzag van daadwerkelijke experimenten buiten het laboratorium en van plaatsing. Gorbatsjov bleef bij zijn voorstel om het nemen van kernproeven op te schorten. Op een reis naar Vladivostok kondigde hij op 28 juli een grote troepenreductie langs de Chinese grens aan en beloofde hij geen nieuwe raketten voor de middellange afstand in Azië te plaatsen. Ook pleitte hij voor een ontmilitarisering van de Indische Oceaan en deed hij concessies op het gebied van inspectie en verificatie ter plaatse.

In de VS wilde minister van desensie Weinberger echter het ABM-verdrag opzeggen. Minister van buitenlandse zaken Shultz kreeg er genoeg van en schreef zijn ontslagbrief, maar werd door stafchef Regan alsnog tot aanblijven gemasseerd. Reagan was in een strijd met het Congres verwikkeld over de financiering van SDI. Op 12 juli 1986 hield hij een vastberaden radiotoespraak: SDI was een serieus verdedigingswapen en niet slechts troefkaart in de onderhandelingen. Minder kon hij ook niet zeggen, want dan ondergroef hij de financiering van SDI. Reagan wilde nog vijf jaren verder gaan met onderzoek en met testen en beloofde nogmaals de technologie met de Sovjet-Unie te zullen delen.

Gorbatsjov bewoog en Reagan stond stil. Toen kwam Gorbatsjov met het plan voor een nieuwe top op korte termijn. Dat werd Reykjavik. Achteraf gezien had op die top de Koude Oorlog beëindigd kunnen worden. In plaats daarvan modderde men nog vijf jaren door.