Het tweede schandaal waar Reagan mee te maken kreeg, was ernstiger en duurde ook langer. Het liet spoken uit het verleden weer boven komen: het overtreden van de wet door Nixon en het drama van de gijzelaars in Iran onder Carter. Op 18 juni 1985 verklaarde Reagan naar aanleiding van een vliegtuigkaping dat de VS niet met terroristen zou onderhandelen; het doen van concessies zou de situatie alleen maar erger maken. Op 9 juli noemde hij in de New York Times Iran, Libië, Noord-Korea, Cuba en Nicaragua de Firma Moord en Doodslag (Murder, Inc.).
Er bleken echter Amerikaanse gijzelaars in Libanon vast te zitten. De terreurbeweging in Libanon had banden met Iran. Een hoge functionaris van het Israëlische ministerie van buitenlandse zaken legde aan Reagans adviseur voor nationale veiligheid McFarlane de mogelijkheid voor om aan Iran reserve-onderdelen te leveren voor militair materiaal dat de VS eerder aan de sjah had geleverd. Iran zou dan zijn invloed in Libanon kunnen aanwenden ten gunste van het vrijlaten van de gijzelaars. Israël had er belang bij dat de VS Iran voortrok ten nadele van Irak, dat als de grootste dreiging werd gezien. Via een tussenpersoon kon men contact leggen met “gematigde elementen” in de Iraanse regering. Om deze “gematigde elementen” niet in gevaar te brengen, was strikte geheimhouding nodig. McFarlane ging met het idee naar Reagan die op dat moment voor een darmoperatie in het ziekenhuis lag.
Reagan was positief over het idee om op deze manier Amerikaanse gijzelaars vrij te krijgen. Minister van buitenlandse zaken Shultz en zijn tegenspeler van defensie Weinberger waren het deze keer met elkaar eens en keerden zich tegen het plan. Het was immers in strijd met het Amerikaanse beleid om niet met terroristen te onderhandelen, doorbrak de neutraliteit van de VS in de oorlog tussen Iran en Irak, en was strijdig met het wapenembargo tegen staten die het terrorisme steunden. Iran was in dit embargo uitdrukkelijk vermeld. Reagan wist dat het plan illegaal was maar gaf, zeer bewogen met het lot van de gijzelaars, groen licht, daarbij gesteund door zijn vriend Casey, de directeur van de CIA. Na een eerste levering via Israël van 500 TOW-antitankwapens kwam de eerste gijzelaar op vrije voeten.
Reagan was niet meer te houden en vroeg bij elke vergadering en briefing over nationale veiligheid hoe het met “zijn” gijzelaars was. Op een van die vergaderingen (7 december 1985) noteerde Weinberger haastig wat de president zei: “hij kon zich verantwoorden tegen een aanklacht wegens onwettig handelen, maar niet tegen een aanklacht dat hij kansen om gijzelaars vrij te laten ongebruikt had gelaten”. McFarlane nam ontslag vanwege oververmoeidheid. Hij wilde meer tijd met zijn gezin doorbrengen (maar ondernam nog wel een – mislukte – geheime reis naar Iran). Zijn opvolger als veiligheidsadviseur was admiraal Poindexter. Diens tweede man was kolonel North. Er vonden in 1985/86 zes transacties met “gematigde elementen” in Iran plaats, waarbij Israël zich langzamerhand als intermediair terugtrok. In november 1985 werden 18 HAWK-luchtafweerraketten geleverd. Vier gijzelaars kwamen vrij, maar de terroristen namen zes andere gijzelaars gevangen. Nu zaten negen gijzelaars gevangen, twee meer dan het oorspronkelijke aantal van zeven.
Op 13 november 1986, een maand na de top in Reykjavik, moest Reagan het Amerikaanse publiek tekst en uitleg geven: de transacties met Iran waren uitgelekt. Reagan sprak over een geheim diplomatiek initiatief in de richting van Iran. De beschuldiging dat de VS aan Iran wapens geleverd had als losgeld voor gijzelaars was volgens Reagan onjuist en vals. Het ging slechts om een kleine hoeveelheid verdedigingswapens en reserveonderdelen. Het geheel aan bescheiden leveringen paste in een vrachtvliegtuig, en dan zou er nog ruimte overblijven. Iran was niet meer betrokken geweest bij nieuwe terreurdaden. Vanwege de strategische ligging was het nodig om een nieuwe relatie met Iran op te bouwen: de Sovjet-Unie zou vanuit Afghanistan Iran en Pakistan kunnen bedreigen. De voorbereiding van Nixons bezoek aan China was ook geheimgehouden. Er was niets onwettigs gebeurd en de betrokken leden van het kabinet waren volledig op de hoogte. Het Congres werd vanaf dat moment op de hoogte gesteld. Reagan sprak op dat moment alleen over Iran. Hij gaf daarbij geen volledige opening van zaken.
De affaire had immers ook een aftakking naar Nicaragua gekregen. Nadat bekend was geworden dat de CIA mijnen had gelegd in de havens van Nicaragua had het Congres de wetgeving op dit punt aangescherpt en de Amerikaanse steun aan de Contra’s financieel op slot gedraaid. Kolonel North omzeilde echter het verbod van het Congres door de Contra’s buiten het officiële budget om toch financieel te steunen: de opbrengst van de wapenverkoop aan Iran werd naar de Contra’s doorgesluisd. Hij benaderde ook derde landen met verzoeken om de Contra´s financieel te steunen. Saoedi-Arabië droeg 32 miljoen dollar bij. Ook dit was illegaal: overeenkomsten waarbij tegenprestaties een rol konden spelen, hadden de goedkeuring van het Congres nodig. Poindexter wist van de manoeuvres van zijn tweede man maar wilde het eigenlijk niet weten. Reagan had de algemene opdracht gegeven om de Contra’s voluit te steunen, en dat vormde voldoende rechtvaardiging voor een paramilitaire actie vanuit de kelder van het Witte Huis buiten het Congres en het State Department om.
Zes dagen na zijn eerste persconferentie, op 19 november 1986, gaf Reagan weer een persconferentie. Deze werd rechtststreeks op de tv uitgezonden en verliep rampzalig. Het ging nog steeds alleen over Iran. Reagan verklaarde dat hij eindverantwoordelijk was voor de poging om Iran terug te brengen binnen de internationale gemeenschap. Het was een risico dat de moeite waard was. Hij antwoordde bevestigend op de vraag van een journalist of het een gok met een hoge inzet was en zei dat het om een minieme hoeveelheid wapens en reserveonderdelen ging. Reagan verslikte zich in een innerlijke tegenstrijdigheid: als het om een verantwoorde operatie ging die succes opleverde, waarom had hij de operatie dan nu met onmiddellijke ingang beëindigd? Was er dan toch niet méér aan de hand dan de president voorgaf? Maar Nicaragua kwam nog niet ter sprake.
Die bom barstte nog geen week later op 25 november. Reagan kwam op een nieuwe persconferentie met de mededeling dat hij zich zorgen was begonnen te maken over zijn team voor nationale veiligheid: had men hem voldoende op de hoogte gehouden van alles wat er speelde? Hij had daarom minister van justitie Meese (die eerder speciaal adviseur in het Witte Huis was geweest) de opdracht gegeven om een kort onderzoek in te stellen. De uitkomst was dat Reagan van een van de aspecten van het Iranproject onvoldoende op de hoogte was gesteld. Daarom had Poindexter ontslag genomen en was North ontslagen. Reagan had het Congres ingelicht en een officiële commissie van onderzoek ingesteld (een Special Review Board). Het beleid ten aanzien van Iran was goed geweest maar de uitvoering ervan liet in één opzicht ernstige gebreken zien.
Reagan sprak op dat moment niet over zijn eindverantwoordelijkheid, gaf geen openheid van zaken over hoeveel hij zelf geweten had, en verhulde de tegenstrijdigheid: vanwege een uitvoeringsfout hoefde de adviseur voor nationale veiligheid toch geen ontslag te nemen? Had Reagan nog wel de regie over de gang van zaken in het Witte Huis? Hij werd er niet geloofwaardiger op door pas in een laat stadium openheid van zaken geven. Dat wekte wantrouwen. Reagan weigerde echter vragen te beantwoorden, droeg de persconferentie over aan Meese, en deed er verder het zwijgen toe totdat zijn Review Board verslag had uitgebracht. Meese maakte aan de pers de hele affaire bekend en sprak over een bedrag van 10-30 miljoen dollar voor de Contra’s. Voor zijn ontslag hadden North en zijn secretaresse de papierversnipperaar zo intens gebruikt dat het apparaat vastliep. Ergens anders in het Witte Huis was nog een tweede apparaat te vinden. Ook vervalste North documenten door ze te antedateren.
Er brak een periode aan waarin de commissies van onderzoek over elkaar heen buitelden. Reagans “eigen” commissie stond onder leiding van senator Tower. De onderzoekscommissie van Justitie stond onder leiding van de speciale aanklager Walsh. De twee commissies van het Huis van Afgevaardigden en van de Senaat werden later samengevoegd. Nu de president zelf voorwerp van onderzoek was, kon hij geen regie meer voeren. Bij zijn verhoor door de Tower-commissie beriep hij zich op zijn slechte geheugen. Dat geheugen werd er niet beter op door een prostaatoperatie in januari 1987. De Tower-commissie vocht de echtheid van Reagans geheugenverlies niet aan.
Op 4 maart 1987 kon Reagan publiekelijk reageren op de bevindingen van de commissie. Hij nam de eindverantwoordelijkheid op zich, hoe boos hij naar zijn zeggen ook was over acties die zonder zijn medeweten ondernomen waren. Onthullend zijn de zinnen: een paar maanden geleden zei ik het Amerikaanse volk dat ik geen wapens leverde in ruil voor gijzelaars. Mijn hart en mijn beste bedoelingen zeggen mij dat dit waar is, maar de feiten en het bewijsmateriaal zeggen mij dat het niet waar is. Voer voor psychologen: het woordje “ik” ontbrak hier, als het ware externe instanties voerden hier strijd met elkaar.
Reagan beloofde orde op zaken te stellen in het Witte Huis. Alle geheime operaties werden opnieuw gewogen en de staf mocht niet rechtstreeks bij deze operaties betrokken zijn. Alle vergaderingen zouden voortaan worden genotuleerd. Casey was door een hersentumor uitgeschakeld en werd als directeur van de CIA opgevolgd door Webster. Poindexter werd vervangen door Carlucci, en oud-senator Baker werd de nieuwe stafchef van het Witte Huis. Zijn voorganger Donald Regan was er door de machinaties van first lady Nancy Reagan uit gewerkt. Hij nam wraak door in een boek te onthullen dat alle belangrijke afspraken van de president pas na het advies van de persoonlijke astrologe van de first lady werden vastgesteld.
De speciale aanklager Walsh viste achter het net. North had bij zijn getuigenverklaring voor het Congres ontslag van rechtsvervolging bedongen en werd daarom in hoger beroep vrijgesproken. De vervolging van Poindexter strandde op dezelfde manier. De vervolging van Weinberger kon niet doorgaan omdat president Bush hem met Kerst 1992 gratie verleende. Daarmee beschermde Bush ook zichzelf: hij was bij alle vergaderingen aanwezig geweest en was volledig op de hoogte, maar droeg als vicepresident geen eindverantwoordelijkheid. Weinberger en hij hebben het verstrekken van documenten aan Walsh jaren lang weten tegen te houden. Bush weigerde iedere medewerking aan een strafproces. Een nader verhoor van Reagan in juni 1992 had vanwege zijn slechte geheugen niets opgeleverd. Het schandaal verzandde tot een gevecht van dinosauriërs. Walsh stelde in zijn eindrapport dat het Congres de confrontatie met een machtige president en zijn kabinet niet had aangedurfd en zich daarom had geconcentreerd op een uit de hand gelopen samenzwering van stafleden. Maar niemand had meer belangstelling want de Koude Oorlog was voorbij. Nadat Reagan op 5 november 1994 bekend maakte dat bij hem de ziekte van Alzheimer was vastgesteld, wensten de Amerikanen alleen maar goede herinneringen aan hun populaire president te hebben.
Reagan wilde na het schandaal aan een nieuwe bladzijde van zijn presidentschap beginnen, maar zijn binnenlandse politieke agenda stelde weinig meer voor. Het Witte Huis begon te lijken op een duiventil: iedereen begon voor te sorteren op een leven na het Witte Huis. Een aantal stafleden kwam met justitie in aanraking. Het beroep van lobbyist raakte in zwang: na de magere jaren in overheidsdienst lokten de vette salarissen en de bonussen. Het enige punt waar Reagan nog op kon scoren was het buitenlandse beleid. Objectief gezien zou hij daarvoor Gorbatsjov nodig hebben. Hij had eindelijk een sparring partner waarmee hij kon onderhandelen. Maar wilde de gaande man die zijn zaken niet meer op orde had van deze noodzaak weten?
Diederik denkt dwars 