Op 11 maart 1985 koos het Politbureau van de Sovjet-Unie Michail Gorbatsjov tot nieuwe secretaris-generaal van de communistische partij. Hij was toen 54 jaar. Qua leeftijd was dit een trendbreuk. Toen Brezjnev op 10 november 1982 overleed, was hij 75 jaar oud – en al jaren niet meer in staat om zijn functie goed uit te oefenen. Andropov was al ernstig ziek toen hij Brezjnev opvolgde. Toen hij op 9 februari 1984 overleed, was hij 69 jaar. Ook Tsjernenko was al ernstig ziek toen hij daarna aan het roer kwam te staan. Hij overleed op 10 maart 1985 in de leeftijd van 73 jaar. Voor Sovjet-begrippen was dat een hoge leeftijd. De gemiddelde levensverwachting van mannen was van 66 jaar (1964) gedaald naar 62½ jaar (1984).
Anders dan zijn voorgangers had Gorbatsjov in zijn optreden en denken een vitale en toegankelijke uitstraling. Onder hem zou geen sprake meer zijn van stagnatie. Niet alleen qua leeftijd, maar ook qua inhoud was Gorbatsjov de komende man. Dat gold zeker voor het Oostblok, waar zestigers en zeventigers aan het hoofd van de landen en de communistische partijen stonden. Deze satrapen konden tot op dat moment alleen aan de macht blijven met medewerking, goedvinden en militaire steun van de Sovjet-Unie. Zij kregen in de week na de begrafenis van Tsjernenko al van Gorbasjov te horen dat deze steun niet meer inhield dat zij vanzelfsprekend met militair ingrijpen van de Sovjet-Unie in het zadel zouden worden gehouden. De Brezjnev-doctrine kwam langzaam maar zeker op losse schroeven te staan. De leiders van de Oostbloklanden moesten hun eigen broek gaan ophouden.
Ook in het Westen werd Gorbatsjov de komende man. Reagan won in 1984 zijn herverkiezing met 49 van de 50 staten. Zijn verkiezing ging gepaard met een golf van nieuw patriottisme, dat ook tot uitdrukking was gekomen in de populariteit van de film Rambo, First Blood (1982). Tijdens de verkiezingscampagne was Reagans leeftijd even onderwerp van gesprek geweest, maar Reagan grapte dat weg: hij zou het van zijn kant niet hebben over de jonkheid en onervarenheid van zijn Democratische tegenstander Mondale. Dit nam niet weg dat Reagan 73 jaar was toen hij aan zijn tweede ambtsperiode begon. Waarnemers zagen een afnemen van zijn tegenwoordigheid van geest, een kwijtraken van de greep op de zaken, een slechter gehoor en dito geheugen en een afnemend uithoudingsvermogen. Hij had de neiging eindeloos in herhaling te vallen.
De Britse premier Thatcher had Gorbatsjov al in 1984 “ontdekt”. Hij was de leider van een parlementaire delegatie uit de Sovjet-Unie die een bezoek aan het Verenigd Koninkrijk bracht. Op 18 december 1984 hadden Thatcher en hij een uitvoerig gesprek in haar officiële landhuis Checkers. Het grote aantal kernwapens in de wereld kwam ter sprake. Gorbatsjov haalde een Russisch spreekwoord aan dat ook een ongeladen geweer eenmaal per jaar afgaat. De eerste vier jaren van de regering-Reagan waren volgens hem niet goed geweest voor de betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en de VS. De politieke dialoog, het economische verkeer en de culturele relaties waren tot op het minimum teruggebracht. Gorbatsjov sprak zich scherp uit tegen een wapenwedloop in de ruimte: het beheersen daarvan was onmogelijk. Ook Thatcher uitte haar aarzelingen over SDI (Strategic Defense Initiative): het afweersysteem zou alleen maar aanleiding vormen tot het ontwikkelen van nieuwe soorten aanvalswapens.
Meteen na deze ontmoeting reisde Thatcher naar de VS waar zij op 22 december 1984 in het feestelijk versierde Camp David verslag uitbracht aan Reagan. Reagan legde de defensieve bedoelingen van SDI (nog eens) uit. Thatcher had geen bezwaar tegen onderzoek maar het daadwerkelijk plaatsen van afweersystemen zou volgens haar tegen het ABM-verdrag (Anti Ballistic Missile) van 1972 ingaan. SDI zou destabiliserend werken; een door de Sovjet-Unie opvoeren van het aantal aanvalswapens om SDI te doorbreken ging in tegen de wens om het aantal kernwapens in de wereld te verlagen. Reagan was niet van zijn standpunt af te brengen en noemde als extra argument voor SDI het op kosten jagen van de Sovjet-Unie: er was een grens aan de opofferingen die de Sovjet-leiding van de bevolking kon vragen.
Vanaf het allereerste begin was het dus duidelijk dat Gorbatsjov grote moeite zou hebben met SDI en dat hij daarin niet alleen stond. De Amerikanen rondom Reagan waren echter enthousiast: minister van defensie Weinberger verklaarde dat het systeem al in 1994 geïnstalleerd zou kunnen worden. Voor Reagan was SDI een sleutel; voor Gorbatsjov was het een slot op de deur naar nucleaire ontwapening. Beiden hadden toen nog niet in de gaten dat het bij SDI om een fantasiewereld ging. Het project droeg zozeer Reagans persoonlijke stempel dat het zijn presidentschap nauwelijks overleefde. In mei 1993 maakte de regering-Clinton bekend dat er aan de verdediging vanuit de ruimte een einde zou komen. Het project had miljarden verslonden en weinig concrete resultaten opgeleverd. Gorbatsjov kwam eerder tot het inzicht dat SDI niet haalbaar zou zijn dan zijn Amerikaanse tegenspeler. Sacharov, de uit ballingschap teruggekeerde kerngeleerde, had hem over de mogelijkheden en onmogelijkheden ervan bijgepraat.
Reagan was over zijn hoogtepunt heen maar Gorbatsjov stond aan het begin. Tegen vicepresident Bush en minister van buitenlandse zaken Shultz die voor de begrafenis van Tsjernenko naar Moskou waren gekomen, zei hij dat de Sovjet-Unie nooit de bedoeling had gehad om de VS aan te vallen en dat van die intentie nu ook geen sprake was. Na deze geruststelling op 13 maart deelde Gorbatsjov aan de ook naar Moskou afgereisde Afghaanse leider Karmal mee dat de aanwezigheid van de Sovjet-strijdkrachten in Afghanistan niet permanent zou zijn. Afghanistan moest op eigen benen leren staan. Tegen de leiders van de landen van het Warschaupact zei Gorbatsjov dat Afghanistan een bloedende wond was en dat daar een einde aan moest komen.
Het buitenlandse beleid van de Sovjet-Unie diende hervormd te worden. Daarvoor waren andere sleutelfiguren nodig dan de functionarissen die nog uit de tijd van Brezjnev stamden. De eerste die plaats moest maken, was Gromyko die vanaf 1957 minister van buitenlandse zaken was geweest. Hij had zorg gedragen voor de nominatie van Gorbatsjov maar werd weggepromoveerd tot de voornamelijk ceremoniële functie van voorzitter van het presidium van de Opperste Sovjet. Mocht Gromyko nog verwacht hebben dat hij zou worden opgevolgd door een kandidaat uit zijn school of van het ministerie van buitenlandse zaken, dan werd hij hardhandig uit de droom geholpen door de benoeming van Shevarnadze tot nieuwe minister. Shevarnadze was een volstrekte buitenstaander maar een trouwe bondgenoot van Gorbatsjov. De benoeming sloeg als een bom in. Verder haalde Gorbatsjov Jakovlev terug uit Canada, waarheen hij als ambassadeur was overgeplaatst na een artikel dat het misnoegen van Brezjnev had opgeroepen. Jakovlev liep in hervormingsgezindheid op Gorbatsjov voor: hij was al eerder bereid om het éénpartijstelsel ter discussie te stellen dan zijn medehervormers. In zijn dagboeken gaf Gorbatsjovs medestander Chernyaev een overzicht van de zuiveringen in de partij en het wegwerken van de machtselite uit de oude dagen. De anderen moesten zich aanpassen aan het nieuwe denken en aan de nieuwe stijl van Gorbatsjov.
Reagan had aan Gorbatsjov op 11 maart 1985 een brief geschreven en deze ter overhandiging aan Bush meegegeven. In deze brief noemde Reagan het gemeenschappelijke einddoel van het afschaffen van alle kernwapens en nodigde hij Gorbatsjov uit voor een bezoek aan Washington. Tegen Bush zei Gorbatsjov dat hij bemoeienis met de interne gang van zaken in de Sovjet-Unie afwees: alleen de bevolking van de Sovjet-Unie had daar zeggenschap over. Als het over mensenrechten ging, golden deze ook voor de Afro-Amerikanen in de VS en voor de slachtoffers van de rechtse dictaturen die de VS in het zadel hield. Maar ook als de mensenrechten en het bestaansrecht van het socialisme niet op de gespreksagenda stonden, bleef er genoeg over om over te praten. Gorbatsjov schreef op 24 maart 1985 een antwoordbrief aan Reagan. De verschillende sociale systemen hoefden niet in onderlinge vijandschap te leven. Elk systeem moest zijn voordelen bewijzen, niet door militair geweld, maar door vreedzame wedijver. Het ging erom een kernoorlog te voorkomen vanwege de catastrofale gevolgen ervan. Er waren vertrouwenwekkende maatregelen nodig. Gorbatsjov reageerde positief op Reagans voorstel tot een persoonlijke ontmoeting, die niet noodzakelijkerwijs in een officiële verklaring hoefde uit te monden – een standpunt dat van de gangbare Sovjetpraktijk afweek. Een paar dagen eerder had hij al gepleit voor een stop op de groeiende arsenalen van strategische kernwapens en schortte hij het plaatsen van nieuwe raketten voor de middellange afstand op. Hij stelde voor om per 6 augustus (de dag van Hiroshima) het nemen van kernproeven stop te zetten.
Al in de eerste weken van zijn leiderschap zette Gorbatsjov een veranderingskoers in. De meeste mensen in de Sovjet-Unie en in de rest van de wereld waren het daar van harte mee eens. Gorbatsjov had haast en stond niet bekend om zijn geduld met de interne organisatie: de toestand moest zo snel mogelijk worden veranderd en verbeterd. Versnelling: dat werd het nieuwe toverwoord. Maar in welke richting? Dat was nog niet duidelijk.
Diederik denkt dwars 