Reagan Reversal?

Op 16 januari 1984 veranderde Reagan in een toespraak ineens radicaal van toon. De VS was volgens hem, anders dan toen hij aantrad het geval was, nu sterk genoeg om er een constructieve en realistische werkverhouding met de Sovjet-Unie op na te houden. De Amerikaanse afschrikking was geloofwaardiger geworden. De wereld was veiliger, maar nog niet veilig genoeg. Daarom wilde de VS een serieuze en constructieve dialoog met de Sovjet-Unie aangaan. Dat beide stelsels elkaar niet lagen, was geen reden om niet met elkaar te praten. De VS zou volgens Reagan nooit de onderhandelingstafel verlaten. De kernarsenalen moesten kleiner worden. De kans op gevaarlijke misverstanden en misrekeningen moest worden verkleind door het nemen van vertrouwenwekkende maatregelen, zoals waarschuwingen bij het testen van raketten en bij het houden van grote militaire oefeningen. Reagan eindigde zijn toespraak met het door hem zelf geschreven voorbeeld van een Amerikaans (Jim en Sally) en een Russisch (Ivan en Anya) echtpaar, die samen tegen een storm moesten schuilen. Zij raakten aan de praat en bleken elkaar mee te vallen, omdat zij gemeenschappelijke belangen hadden.

Kort daarna, in zijn State of the Union-toespraak voor het Congres van 25 januari 1984, richtte Reagan zich rechtstreeks tot de bevolking van de Sovjet-Unie. De voormalige bondgenoten uit de Tweede Wereldoorlog hadden nooit oorlog met elkaar gevoerd. De Amerikanen waren een vredelievend volk. Als de regering van de Sovjet-Unie vrede wilde, zou er vrede komen. De president moest de bevolking van de Sovjet-Unie wel toespreken want zijn tegenhanger Andropov was onzichtbaar. Een paar weken later bleek hij overleden te zijn.

Het was op die 16e januari nog geen jaar geleden dat het beleidsdocument NSDD 75 was goedgekeurd. Daar was nu niet veel meer van over. Reagan gaf nu toe dat het Kremlin de VS als mogelijke agressor kon zien en nam afstand van het dualisme tussen het roofzuchtige Oostblok en het vredelievende Westen. Hij sprak niet meer over een morele verplichting om het communisme te bestrijden. Er was geen reden meer voor de VS en de Sovjet-Unie om met elkaar in een strijd verwikkeld te raken. Het beginnen van onderhandelingen hing nu niet meer af van verandering van het gedrag van de Sovjet-Unie. Het gevaar zat nu in kernwapens en in mogelijke misverstanden. Het Kremlin hoefde zich niet meer aan te passen aan de Amerikaanse maatstaven. Samenwerking was nodig om conflicten op te lossen. De Sovjet-Unie werd als gelijke en als supermacht erkend. De VS stelde niet meer eenzijdig de agenda vast.

Vanwaar die forse koerswijziging? Het was niet slechts de tactische verandering van toon van iemand die eigenlijk altijd al tegen kernwapens was geweest – of van de oudere man die door de haviken in zijn omgeving in de greep werd gehouden en zich met behulp van de duiven nu aan die greep ontworstelde. Daarvoor hadden de duiven te weinig invloed; de enige die een verandering in beleid kon doorzetten, was Reagan zelf. Het ging ook niet om de presidentsverkiezingen die in november van dat jaar zouden plaatsvinden. De Democraten hoefden niet over de streep getrokken te worden; de opiniepeilingen waren negatief over Reagans buitenlandse beleid ten opzichte van Latijns-Amerika en het Midden-Oosten, maar niet over zijn houding ten opzichte van de Sovjet-Unie. Bovendien was het tijdstip van zijn toespraak, 10 uur ’s morgens in Washington, beslist geen prime time met het oog op de verkiezingen. De toespraak was van te voren ter beschikking gesteld aan de pers en dat was niet gebruikelijk. Het heeft er alles van weg dat de toespraak behalve voor zijn geharnaste partijgenoten ook voor het internationale publiek bestemd was. De NATO-bondgenoten zaten op de matiging in de signalen vanuit Washington te wachten.

Het ging om een reële koerswijziging en een andere strategie. Reagan moet zich wezenloos geschrokken zijn van wat hij zelf had opgeroepen. De Sovjets hadden zijn retoriek serieus genomen en dachten werkelijk dat de VS tot het uitdelen van een eerste klap kon overgaan. Reagan ontdekte eindelijk het veiligheidsdilemma: maatregelen die defensief bedoeld waren, konden door de andere partij juist als offensief worden uitgelegd. Hij ontdekte het echter te laat: er waren teveel tegenstrijdige signalen uit het Witte Huis gekomen. Het was kortom een levensgevaarlijk rommeltje van neoconservatieven die nu eindelijk hun agenda konden botvieren. Reagan heeft dat misschien niet zozeer veroorzaakt als wel laten gebeuren.

De koerswijziging hielp niet. Het klimaat was te zeer bedorven. Andropovs opvolger Tsjernenko ging niet meer in op Reagans signalen over de wenselijkheid van een topontmoeting. Hij wilde niet doen alsof er niets gebeurd was en alsof de toestand normaal was. Op 8 mei 1984 kwam het bericht dat de Sovjet-Unie met een aantal bondgenoten en bevriende landen de Olympische zomerspelen in Los Angeles zou boycotten, zoals de VS na de inval in Afghanistan het met de Olympische zomerspelen in Moskou gedaan had. Als redenen werden het Amerikaanse chauvinisme en de anti-Sovjethysterie in de VS opgegeven; de veiligheid was niet gewaarborgd. Na Reagans herverkiezing kwamen er toch weer openingen. Reagan was van koers veranderd. Maar de werkelijke dooi in de bevroren verhoudingen werd mogelijk door Gorbatsjov en niet door Reagan en zijn neo-conservatieven. Daarvoor was er teveel mis gegaan – en bleef er teveel mis gaan.