Achteraf is duidelijk geworden: 1983 was een rampjaar, een van de gevaarlijkste jaren van de Koude Oorlog. De ellende begon met Reagans idée fixe van een Strategic Defense Initiative. Al voordat hij president was, reageerde Reagan geschokt bij een bezoek aan het Amerikaanse commandocentrum NORAD (North American Aerospace Defense Command). Hij kreeg daar te horen dat er bij een kernoorlog geen enkele manier was om de Amerikaanse bevolking en het Amerikaanse grondgebied te beschermen. Als de afschrikking eenmaal gefaald had, bleef alleen de nucleaire afgrond over. Eenmaal president geworden, stelde Reagan de gebruikelijke briefing over de nucleaire rode knop zo lang mogelijk uit. Bij een oefening was hij verbijsterd over de vernietiging die ontketend kon worden: heel de kaart van de VS kleurde rood door de afgebeelde kernexplosies en de gevolgen ervan. De plannen van zijn regering om de kernbewapening te moderniseren, dreigden vast te lopen op de beweging van Nuclear Freeze en het verzet van het Congres. De Democraten beschouwden de door hen in 1982 gewonnen verkiezingen als mandaat om de M-X raket te blokkeren.
De kerngeleerde Edward Teller, de kwade genius achter de waterstofbom en andere nucleaire dwaasheden, bracht uitkomst. Hij kende Reagan uit de tijd dat deze gouverneur van Californië was. Hij benaderde Reagan in september 1982 met een plan tot verdediging tegen naderende kernraketten met laserstralen vanuit de ruimte. De technologische mogelijkheden had Teller (naar zijn gewoonte) sterk overdreven; het plan bestond nog niet eens op de tekentafel. Maar Reagan greep het plan met beide handen aan als uitweg uit het probleem van de kwetsbaarheid van de te land opgestelde Amerikaanse raketten en het verzet tegen het moderniseren ervan. Aan het einde van zijn toespraak op 23 maart 1983 over nationale veiligheid lanceerde hij plotseling het nieuwe idee over de verdediging tegen naderende raketten. De officiële naam van het komende systeem werd Strategic Defense Initiative, maar de volksmond sprak al gauw van Star Wars (naar aanleiding van de populaire filmserie). Reagan zei met nadruk dat hij niet uit was op militair overwicht of politiek voordeel. Het ging hem alleen om het breken met het systeem van offensieve vergelding. Reagan had zijn plan echter nauwelijks binnen zijn regering afgestemd. De ministers Weinberger en Shultz moesten het nieuws bijna uit de krant vernemen. Ook de NATO-bondgenoten waren slechts kort van te voren ingelicht dat er iets aan kwam. Er was geen “landingsbaan” voor het idee aangelegd. het zweefde ergens in de ruimte.
Reagans plan stond echter in een door hem zelf geschapen context van offensieve retoriek tegen de Sovjet-Unie. Hij had de Sovjet-Unie nog maar een paar weken geleden uitgemaakt voor brandpunt van het kwaad in de wereld, een evil empire (zoals de slagzin werd). Het is dan ook geen wonder dat zijn plan daar werd opgevat als stap in de richting van een eerste aanval. Het SDI kon daarna afrekenen met de resterende kernraketten die de Sovjet-Unie nog kon lanceren. Als het nieuwe systeem al technisch haalbaar zou zijn (de Sovjet-Unie kon het immers omzeilen door een groter aantal raketten en nucleaire losse flodders af te vuren) dan was het nog de vraag hoe het nieuwe model in het bestaande systeem van afschrikking kon worden ingepast. Men kon nu eenmaal niet bij nul beginnen. Het ging om een nieuwe lap op een bestaand kleed. Men kon niet zomaar uit de wederzijdse afschrikking weglopen. De Sovjetleider Andropov reageerde door het plan “krankzinnig” te noemen.
Reagan begreep niet waarom de Sovjet-Unie zo heftig op zijn plan reageerde. Hij had toch duidelijk gezegd dat hij niet uit was op overwicht of voordeel? Hij bood aan om, als het nieuwe systeem eenmaal geleverd en geplaatst was, de technologie ervan met de Sovjet-Unie te delen. De Sovjets konden dit “genereuze” aanbod echter niet serieus nemen: de VS weigerde nu al technologie te leveren tenzij de Sovjet-Unie hervormingen doorvoerde. Ook de Europese bondgenoten waren bezorgd: zouden zij nu wel of niet onder het nieuwe schild vallen, en wat gebeurde er met de bestaande Amerikaanse atoomparaplu? Reagan was echter niet van zijn plan af te brengen; het werd zijn lievelingsproject. Wat was er eigenlijk op tegen dat er eindelijk een verdediging tegen kernraketten in zicht kwam en waarom reageerden de Sovjetleiders zo schrikachtig? Hij was graag bereid om het – voor de zoveelste keer – geduldig uit te leggen. Voor kritiek was hij niet toegankelijk.
De Amerikaanse strijdkrachten waren, naast de inzet van spionagevliegtuigen, nu ook begonnen met speldenprik-acties en het doen van schijnaanvallen op het grondgebied van de Sovjet-Unie in het PSYOP-programma. De regering-Reagan had dat in het diepste geheim goedgekeurd. Vooral de US Navy deed in het hoge noorden en in het verre oosten aan spierballenvertoon waarmee zij zonder ontdekt te worden, voer naar gebieden die voor de Sovjet-Unie gevoelig lagen. Tijdens een vlootoefening dook het vliegdekschip Midway uit de elektronische stilte plotseling op in de internationale wateren voor de kust van het schiereiland Kamchatka. Op 4 april 1983 schonden minstens zes Amerikaanse gevechtsvliegtuigen het Sovjet-luchtruim door een bombardementsaanval te simuleren op een klein eilandje. De Sovjets lieten dit niet op zich zitten en schonden het Amerikaanse luchtruim boven de eilandenketen van de Aleoeten. Andropov was woedend over de provocatie. Hij verordonneerde dat geen enkele schending van het luchtruim van de Sovjet-Unie nog door de vingers mocht worden gezien.
Op 1 september 1983 verdwaalde een Koreaans passagiersvliegtuig op de vlucht van Anchorage (Alaska) naar Seoul boven het grondgebied van de Sovjet-Unie. Er waren 246 passagiers en 23 bemanningsleden aan boord. De vermoeide piloten hadden alleen hun magnetisch kompas gebruikt en geen andere navigatiesystemen ingeschakeld. Zij vlogen honderden kilometers verder westelijk dan zij dachten. Een jachtvliegtuig schoot het passagiersvliegtuig zonder pardon uit de lucht; alle 269 inzittenden kwamen daarbij om het leven. De Sovjet-Unie ontkende eerst dat er iets was gebeurd maar verklaarde later dat er een spionagevliegtuig was neergehaald. Er was op die dag inderdaad een Amerikaanse verkenningsvlucht uitgevoerd, maar het Amerikaanse vliegtuig had het Sovjet-luchtruim niet geschonden en was toen KAL 007 uit de lucht werd geschoten al op zijn basis teruggekeerd, volgens Reagan in zijn toespraak van 5 september 1983.
Hij reageerde woedend en ging vol op het retorische orgel. Hij sprak over een slachtpartij zonder enige rechtvaardiging, een misdaad tegen de menselijkheid, een moorddadige aanval en een barbaarse daad die typerend was voor een samenleving die het mensenleven en de mensenrechten minachtte en op overheersing van de wereld uit was. Hij blies moreel hoog van de toren: beschaafde landen geloofden in procedures om tragedies te voorkomen, niet om ze uit te lokken. Toch paste hij er voor op om de Sovjets teveel te demoniseren, want dat zou het politieke draagvlak voor mogelijke onderhandelingen kunnen aantasten. Tijdens de toespraak liet hij een bandopname van de gesprekken van de betrokken Sovjet-piloot horen. Met die band ging de VS ook naar de VN. De internationale verontwaardiging was enorm. Op 5 september vaardigde de VS NSDD 102 uit: Aeroflot zou worden geboycot en de vluchten naar het Westen moesten worden geblokkeerd. De Sovjets zouden met de waarheid voor de dag dienen te komen en op moeten houden met liegen. Maar over de provocaties en de speldenprikken van het PSYOP-programma zweeg Reagan even luidruchtig als hij gesproken had.
Op 28 september balanceerde de wereld – zonder het te weten – op de rand van de afgrond. Een storing in een waarnemingssatelliet van de Sovjet-Unie veroorzaakte in een bunker bij Moskou een vals alarm: de VS zou een intercontinentale raket op de Sovjet-Unie hebben afgevuurd. Even later signaleerde het systeem zelfs vijf gelanceerde raketten. De dienstdoende officier besloot het afgegane alarm te negeren: een werkelijke aanval van de VS op de Sovjet-Unie zou honderden lanceringen tellen en niet slechts vijf. Had de officier dit niet gedaan, dan was een kernoorlog uitgebroken. Later bleek dat men bij de programmering van de computer geen rekening had gehouden met de door een bepaalde zonnestand veroorzaakte weerkaatsing op de wolken.
Het werd nog erger door een uit de hand lopende NATO-oefening. Daarover gaat de eerstvolgende bijdrage.
Diederik denkt dwars 