Onrust in Polen

Voor de vakantie was ik met Reagan in Latijns-Amerika bezig. In haar “achtertuin” kon de VS zich dit spierballenvertoon misschien veroorloven. Voor de Sovjet-Unie was Latijns-Amerika immers slechts in de marge van belang. Ook had zij de handen meer dan vol in Afghanistan, waar de VS de rebellen op grote schaal steunde. In Oost-Europa Europa was voor de VS echter voorzichtigheid geboden. De Sovjet-Unie beschouwde deze regio nog wel als wezenlijk voor haar eigen veiligheid, al zou daar verandering in komen.

Polen was altijd al een rebels land in het Warschaupact geweest. Gedurende de zomermaanden van 1980 had een stakingsgolf het land getroffen. De mensen waren in opstand gekomen tegen de verhoging van de voedselprijzen, waarmee de regering de import en de oplopende schuld aan het buitenland probeerde te beperken. De regering deed een concessie: op 31 augustus erkende zij Solidarnosc als onafhankelijke vakbond; de eerste in het Oostblok. In ruil daarvoor erkende vakbondsleider Walesa de leidende rol van de communistische partij in staatszaken. In 1978 was een Poolse bisschop, Karol Wojtyla, als paus Johannes Paulus II aan het hoofd van de Rooms-Katholieke kerk komen te staan. Dat maakte het mogelijk dat deze kerk in het overwegend RK Polen een matigende rol vervulde. Het conflict was uiteindelijk echter niet te beheersen. De Sovjets probeerden de vakbond te intimideren met militaire oefeningen en troepenbewegingen op grote schaal. Van zijn kant probeerde DDR-leider Erich Honecker in een brief van 26 november 1980 Brezjnev te bewegen om in Polen tussenbeide te komen, zoals de Sovjet-Unie dat eerder in de DDR, Hongarije en Tsjecho-Slowakije gedaan had. Carter sprak toen zijn grote zorgen uit over de troepenconcentraties aan de Poolse grens.

In de Bondsrepubliek werkte Helmut Schmidt hard aan het verbeteren van de betrekkingen met de DDR. In 1980 werden akkoorden bereikt over infrastructurele projecten en het verruimen van de bezoekmogelijkheden. Een gepland bezoek van Schmidt aan de DDR liep echter averij op: als hij volgens plan in november naar Rostock zou komen, zou de bevolking daar het Poolse voorbeeld kunnen volgen en massaal in opstand kunnen komen. Op een suggestie om een andere plek voor het bezoek te kiezen, ging Schmidt niet in: hij was er de man niet naar om zich ergens op de hei te laten opsluiten. Het bezoek werd uitgesteld tot in het najaar van 1981.

In Polen was het echter niet te voorkomen dat Solidarnosc nu ook politiek een machtsfactor werd. Een vakbond met 10 miljoen leden, bijna een derde van de Poolse bevolking, kon niet meer genegeerd worden en liet zich ook geen beperkingen meer opleggen. Solidarnosc begon te pleiten voor zelfbestuur van de plaatselijke gemeenschappen en sprak over het houden van een referendum om de mate van het vertrouwen in de regering vast te kunnen stellen. In juni 1981 stelde de leiding van de Sovjet-Unie in het geheim vast dat zij niet zou ingrijpen in Polen. Zelfs als een dergelijk ingrijpen plaatsvond op het verzoek van de Poolse regering zou het immers op een bloedbad uitlopen. Deze koersverandering zou grote gevolgen hebben.

In het najaar van 1981 dreigde Solidarnosc weer met een algemene staking. Nu greep de Poolse regering zelf in. Generaal Jaruzelski kondigde op 13 december de noodtoestand af. Walesa en andere vakbondsleiders werden hierdoor volkomen verrast; later werden zij achter slot en grendel gezet. Er kwam een verbod op Solidarnosc. De universiteiten gingen dicht, de grens ging op slot en er golden voortaan beperkingen in het reizen en bij de communicatie. Jaruzelski voorkwam door zijn ingrijpen misschien een bloedbad, maar zijn optreden leidde wel tot stagnatie in de politieke en sociale ontwikkelingen in de andere landen van het Oostblok. Door een speling van het lot was Schmidt net bij Honecker op bezoek toen Jaruzelski met zijn ingreep kwam. Schmidt brak echter zijn bezoek niet af omdat hij de Duits-Duitse dialoog, hoe moeizaam deze nu ook was, niet in gevaar wilde brengen. DDR-leider Honecker van zijn kant moest de verbinding ook open houden: zijn land dreef op inkomsten uit de Bondsrepubliek. De noodtoestand in Polen duurde tot juli 1983.

In zijn Kersttoespraak van 23 december 1981 reageerde Reagan op de gebeurtenissen in Polen. Hij wond er geen doekjes om: de Poolse bevolking was door haar eigen regering verraden. Deze regering had het handvest van de VN en de akkoorden van Helsinki geschonden en de met Solidarnosc bereikte overeenkomst verbroken. Als deze schandelijke toestand zou blijven voortbestaan, was het gewone zaken doen met de Poolse regering en degenen die haar op de achtergrond hielpen, uitgesloten. De Poolse bevolking voelde zich bemoedigd door Reagans woorden. Reagan had zijn woede echter aan het verkeerde adres gericht en voor zijn beurt gesproken. De Sovjet-Unie zat immers niet achter de ingreep van Jaruzelski. In het National Intelligence Estimate (NIE) van 7 juli 1981 stond te lezen dat de situatie in Polen weliswaar wezenlijke veiligheidsbelangen van de Sovjet-Unie raakte; de politieke, militaire en economische kosten van een ingrijpen in Polen zouden echter te groot zijn voor haar zijn. De Sovjet-Unie zou daarom kunnen leven met een verandering in het communistische systeem in Polen, mits het land de bestaande verplichtingen aan het Warschaupact zou nakomen. In de VS trokken de inlichtingendiensten de conclusie die men in Moskou al getrokken had. Maar van politieke nuancering in de VS was geen sprake.

De West-Europese bondgenoten hadden belang bij gas en olie uit Siberië en beslisten zelf over hun deelname aan de aanleg van de daartoe benodigde pijpleiding. De VS oefende tevergeefs druk op haar bondgenoten uit. Waarom zou West-Europa echter sancties aan het Oostblok opleggen terwijl de VS haar eigen boerenstand de hand boven het hoofd hield door graan aan de Sovjet-Unie te blijven verkopen? Op deze manier zou de economische macht van de VS tegen West-Europa werken en niet tegen de Sovjet-Unie. Toen de Sovjets van Canada gestolen technologie voor haar pijpleidingen wilde gebruiken, greep de CIA in: zij verstopte een virus in het computerprogramma dat de pompen moest aansturen en veroorzaakte daarmee grote schade.

De Poolse ingreep van Jaruzelski kwam de Sovjet-Unie overigens duur te staan. Zij moest een deel van de miljardenschuld van Polen aan het Westen overnemen en zelf aan Polen een miljardenschuld kwijtschelden. Polen kreeg extra olieleveranties maar daarvoor moesten de andere landen van het Oostblok bloeden: zij kregen minder olie geleverd. Het ene gat moest met het andere gevuld worden: Polen werd permanent een zwart gat voor de Sovjet-Unie. In de VS werd op 20 mei 1982 een beleidsdocument (NSDD 32) vastgesteld: de Sovjet-Unie moest zelf de lasten dragen van haar economische tekortkomingen, en de VS moedigde liberaliserende en nationalistische tendensen in de Sovjet-Unie en bij haar bondgenoten aan.