Het is nog vroeg. De dageraad kriekt. Zachtjes(!) klinkt Mahler VIII, deze keer Haitink met het Koninklijk Concertgebouworkest, uit de speakers. En ik mediteer verder. Hoe was het toen in mijn vrijgemaakte jeugd en waar ben ik nu terecht gekomen? Dit wordt de laatste bijdrage. Er is namelijk méér in het leven. Ik krijg alleen aan onze jongste zoon nog uitgelegd hoe het historisch allemaal gegaan is. Hij werkt in de logistiek en is geen predikant, zoals zijn grote broer. Maar hij woont wél met zijn gezin in Kampen…
In december 1983 besluiten de drie synodes in afzonderlijke vergaderingen dat de vereniging van kerken doorgaat. Ik zit er, nu als adjunct-directeur van de dienstenorganisatie, bij in de Jacobikerk in Utrecht waar de hervormde opposanten hun laatste stuiptrekkingen vertonen. Alle ruimte is geboden, de hele kerkorde is in tergend lange vergaderingen van amendement tot amendement doorgenomen, en nu moet de 2/3 meerderheid gehaald worden. Als deze meerderheid niet gehaald wordt, moet iemand de koningin afbellen; zij is genodigd voor de gezamenlijke viering ’s avonds in de Domkerk. Het is zo spannend, dat ik er (weer) hartklachten aan overhoud. Er zijn Hervormden in de synode, leden van “mijn” generale raad, die toch weer voor hun “eigen broeders” kiezen, en ik val als Gereformeerde kennelijk niet onder die categorie...
Het zal mijn vrijgemaakte opvoeding wel zijn, maar de kerk is volgens mij geroepen tot institutionele eenheid en niet tot schijnbewegingen als “oecumene van het hart” of “eerst toenadering zoeken tot vrijgemaakten en christelijke gereformeerden”. Zoals je bij de christologie het docetisme hebt (de vleeswording van Christus was niet werkelijk maar een schijnbeweging), zo heb je deze dwaling ook in de oecumene. Ik heb daarom niet zoveel met “nationale synodes”, “oecumene van het hart” en andere particuliere initiatieven die blijven steken in tot niets verplichtende samensprekingen en bijeenkomsten met orgelend tromgeroffel en bazuingeschal. Geef mij dan de GKv en de NGK maar, die in alle eenvoud ook serieus werk maken van institutionele eenheid. En zelf mag ik er in de dienstenorganisatie achter de schermen ook het nodige aan doen. Vóór de schermen werken de synode, haar moderamen en de scriba van de kerk. Ik mag oecumenisch (vooral de internationale oecumenische organisaties) en op andere gebieden inhoudelijk adviseren.
Wordt de waarheid dan niet opgevreten door de eenheid? In onze geschiedenis is precies het omgekeerde gebeurd. De gereformeerde traditie is de meest verdeelde familie. Het onderscheid tussen “ware en valse kerk” is als een mes door gemeenschappen heengegaan, zelfs door gezinnen. Hoe “waar” is dit alles? Als de Nederlandse Geloofsbelijdenis nu eens niet de zuivere bediening van het evangelie, de zuivere bediening van de sacramenten en de bediening van de kerkelijke tucht als kenmerken van de ware kerk gehanteerd had… Als ons voorgeslacht de tucht gewoon bij de zuivere bediening van het evangelie had ondergebracht, en de katholiciteit van de kerk als derde kenmerk van de ware kerk had geschetst… Het had zo anders kunnen zijn dan het gegaan is. Nu is de eenheid (de rok) opgeofferd aan de waarheid (het hemd), terwijl juist de eenheid deel uitmaakt van de waarheid. Dus toch: institutionele eenheid en belangstelling voor kerken die uit een vereniging ontstaan zijn: de familie van de “united or uniting churches”.
Juist deze familie, waartoe nu ook de Protestantse Kerk behoort, wordt door de internationale oecumenische organisaties stiefmoederlijk bedeeld. Andere kerkfamilies hebben een duidelijk profiel: de Anglicanen, de Methodisten, de Orthodoxen, de Lutheranen (de Rooms-Katholieke kerk is op zichzelf al een kerkfamilie). Die hebben ook hun eigen oecumenische organisaties. Maar wat zijn in vredesnaam “united or uniting churches?”. Ze zijn te klein in aantal (en het gaat tegen hun oecumenische natuur in!) om zelf een familieverband van soortgenoten op te tuigen. Verder dan een conferentie in de zoveel jaar gaat het niet. Maar ze moeten wél van alle familie-organisaties lid zijn. Er is geen kortingsregeling bij de contributies. Elke familie-organisatie wenst het volle financiële pond. Een hoge prijs voor kerkvereniging.
Tot mijn stomme verbazing blijkt dat niet alle oecumenische organisaties en partnerkerken voorzieningen hebben om voorheen afzonderlijke lidmaatschappen om te zetten naar één gezamenlijk lidmaatschap. Het is soms eenvoudiger om de oude lidmaatschappen op te zeggen en gezamenlijk nieuw lid te worden. Maar dat zou de Hersteld Hervormde Kerk met haar rechtszaken tegen de PKN in de kaart spelen: haar argument is dat de Protestantse Kerk een nieuw kerkgenootschap is en geen recht heeft op de oude kerkelijke goederen (die kerkelijke goederen hebben bij de Doleantie en de Vrijmaking ook al een onverkwikkelijke rol gespeeld). Het is dus balanceren, onderhandelen met Genève, Londen en Grand Rapids, en nauw overleggen met het moderamen. Maar het lukt, en we worden uiteindelijk overal hartelijk ontvangen. Dat wil zeggen: het moderamen. Ik reis niet mee, tenzij mijn aanwezigheid iets toevoegt. Maar ik vat wel de documenten samen zodat onze kerk beslagen ten ijs komt.
Een aardige, maar in Nederland vrij onbekende oecumenische organisatie is de Council for World Mission. De CWM is de opvolgster van de aloude London Missionary Society. De GKN was al lid. Dit netwerk omvat ook kerken in India, Bangla Desh, Maleisië, Singapore, Hongkong en Taiwan – en een heleboel eilanden in de Stille Oceaan. Daar heeft de Gereformeerde, Hervormde of Lutherse zending nooit gezeten, dus dat is nieuw voor ons. Ik raak met deze organisatie als bestuurslid verweven. En nu reis ik wél, tot Port Moresby in Papua New Guinea toe. Het kost de kerk geen cent; de organisatie is zelf kapitaalkrachtig genoeg. Mijn leidinggevende, algemeen directeur Haaije Feenstra, vindt het goed dat ik er tijd in steek. Je moet het werkveld immers wel van binnen uit kennen, ook als het om totaal andere contexten en culturen gaat.
Via de CWM kom ik vaak in Zuid-Afrika; dat resulteert in het rondleiden van onze preses Peter Verhoeff. Wij mogen behulpzaam zijn bij het verenigingsproces tussen de Nederduits Gereformeerde Kerk en de Uniting Reformed Church in Southern Africa. Zij willen de kloof die de apartheid tussen de kerken geslagen heeft, overbruggen. Onze Nederlandse ervaringen in het Samen op Weg-proces met een tussenorde komen goed van pas. Mijn vriend Leo Koffeman en ik mogen ter plekke goede diensten bewijzen. Pijnlijk punt blijft wel de belijdenis van Belhar. Deze zou ook in de Nederlandse context van openlijk en verborgen racisme goed van pas komen. De URCSA heeft deze belijdenis aan de andere kerken aangeboden, de triosynode heeft er positief over besloten – en daarna radiostilte. Het bleek niet haalbaar om Belhar (genoemd naar een voorstad van Kaapstad) een plek te geven in de kerkorde van de Protestantse Kerk. Het argument van de tegenstanders is zwak: deze belijdenis is te contextueel (alsof de Heidelberger Catechismus, de Dordtse Leerregels en de Nederlandse Geloofsbelijdenis niet contextueel zijn!). Belhar (ik heb er een keer op mijn verjaardag gepreekt en werd door de gemeente toegezongen) is het eerste en het laatste dossier waar ik in die tien jaren Dienstenorganisatie mee te maken heb gehad. Het huiswerk moet nog steeds worden afgemaakt. Maar de NGK en de URCSA hebben elkaar gevonden. Een historisch moment: hun afgevaardigden leiden gezamenlijk een Avondmaalsviering in onze synode.
Als emeritus ben ik weer vrij mens en kan ik weer schrijven. Ik begin voorzichtig op Twitter, eerst onder een schuilnaam (ik wil het moderamen niet voor de voeten lopen). Langzaam maar zeker ontdoet @DsDiederik zich van zijn sluiers en in het profiel staat gewoon te lezen wie ik ben. Via Facebook en Twitter houd ik contact met mijn oude oecumenische vrienden en krijg ik er nieuwe bij. Ook een aantal (vak)broeders van de Broederweg in Kampen komen weer in zicht. Jarenlang las ik een avondblad; ik vertrok vanwege de files te vroeg naar mijn werk in Utrecht om nog iets aan een ochtendblad te hebben. Maar nu blijf ik via het Nederlands Dagblad op de hoogte van wat zich in de kleinere gereformeerde wereld afspeelt. Zo kwam ik ook “Stroomopwaarts” op het spoor.
Stroomopwaarts. Het “triggerde” mij om onder ogen te zien waar ik vandaan kom en hoe het vrijgemaakte (doop)water sindsdien door mijn leven gestroomd heeft. En nu ben ik stroomopwaarts gestrompeld en kom ik waarempel niemand meer tegen! Mijn vader en moeder zijn overleden, mijn zussen zijn naar het buitenland geëmigreerd, “ik ben als enige ontkomen om u te zeggen wat er gebeurd is”, vrij naar Job 1. De voormannen zijn er niet meer (Schilder en Holwerda overleden veel te vroeg), hun opvolgers zijn er ook niet meer en de huidige generatie (die aan de bundel heeft bijgedragen) zit ook allang ergens anders, in meer of mindere mate. En dat is ook goed. Je moet niet bij de bron blijven steken.
De echte bron van de Mississippi ligt in het noorden van Minnesota in Lake Itasca. Dat lijkt een “first nations” naam, maar het is gewoon Latijn: Veritas Caput, de echte bron (er was namelijk veel discussie over tussen de ontdekkingsreizigers). Wij zijn er een keer geweest. Heel mooi om te kunnen zeggen dat je over de Mississippi hebt gelopen via een paar stenen in een beek. Maar is de Mississippi stroomafwaarts niet veel boeiender? Bijvoorbeeld bij Cairo (Illinois), waar vanuit het oosten de machtige Ohio in de Mississippi uitmondt. Of nog verder stroomafwaarts, in St Louis, waar de Missouri zich uit het noordwesten bij de Mississippi voegt. Wat een uitzichten heb je daar, en wat een bruggen. En je hoeft niet per se op Mardi Gras in New Orleans te belanden. Ook stroomafwaarts zijn er verschillen en kun je de dans ontspringen. De bron: dat is ook weer een beperkte benadering.
Ik ben als kind uit de GKv geëmigreerd. Nu moeten emigranten zich niet te innig meer bemoeien met het oude moederland. Niet alleen de emigranten veranderen maar het moederland doet dat ook. Zie je dat niet dan krijg je spanningen in de spiegelbeeld-oecumene (alleen contacten met zusterkerken die in leer en leven met jouw kerk overeenkomen). Dat werkt niet, want als het leven in de VS of Australië en in Nederland uit elkaar loopt, zal de leer ook uit elkaar gaan lopen. Tragisch als internationale zusterkerken om die reden breken met de GKv. Stoelendansoecumene en spiegelbeeldoecumene zijn voor mij een gepasseerd station. Zo kan het niet meer. En als er oecumenische tucht moet zijn, laat die dan over apartheid en andere hemeltergende zaken gaan en niet over interne binnenbrandjes.
Vanaf de emigrantenzijlijn heb ik toch wel een voorzichtige vraag naar aanleiding van de bundel. Is het stroomgebied in de bundel niet te smal gedefinieerd? Kun je de Regge omschrijven zonder de Overijsselse Vecht? En zonder het Zwarte Water en het IJsselmeer? Er is niemand meer die extern het bestaansrecht van de GKv en de NGK aanvecht. Zou er in de pakweg komende 25 jaar energie gestoken kunnen worden in het bredere stroomgebied voorbij aan de spiegelbeeld-oecumene? Contacten met de PKN, contacten met de World Communion of Reformed Churches (niet meer in Genève, maar in Hannover)? Zie jezelf (niet al te bescheiden zijn!) als het zout in de pap. Het zout lost wel op maar de pap wordt er smakelijker van. Ik heb nog nooit zoveel over mijn eigen identiteit moeten en mogen nadenken als in de bredere oecumenische contacten. Ik heb nooit zoveel van het Oude Testament leren houden als daar. Niet alles is Paulus, en Paulus is ook niet alles. Fascinerend om intercultureel de Bijbel te lezen. Je moet er wel vertrouwen voor hebben, geloof in de zaak van Gods wereldwijde Koninkrijk. En daarom: “Veni, Creator Spiritus!”. Ook stroomafwaarts, waar zoveel te zien, te beleven, en te leren valt.
Diederik denkt dwars 