In Hongarije bleef de stalinist Rakosi zich aan de macht vastklampen. Hij had zich van de hem indertijd door Moskou opgedrongen tweede man Nagy weten te ontdoen. Het hervormingsprogramma dat onder leiding van Nagy had moeten plaatsvinden, raakte in het slop. Rakosi stelde alleen maar een sterk geredigeerde versie van Chroesjtsjovs toespraak beschikbaar. De partij werd echter gebombardeerd met verzoeken uit de bevolking om de nieuwe lijn van Moskou te volgen. Rakosi verloor draagvlak. In juli 1956 dwong Moskou hem tot aftreden; hij ging in ballingschap in de Sovjet-Unie. Hij moest plaatsmaken voor Gerö, ook een doorgewinterde stalinist. De benoeming van Gerö was een strategische fout van Moskou; hij was niet in staat om een veranderingsproces te leiden maar kon de door de bevolking gewenste veranderingen ook niet tegenhouden. De intellectuelen en de arbeiders bleven heimwee hebben naar Nagy. En de vraag naar economische en politieke hervormingen werd acuut door de ontwikkelingen in Polen.
In oktober begonnen de studenten te demonstreren. Hun programma van eisen in zestien punten was veelomvattend: het vertrek van de strijdkrachten van de Sovjet-Unie uit Hongarije, persvrijheid en vrijheid van meningsuiting, een einde aan de economische uitbuiting door de Sovjet-Unie, en een meerpartijensysteem met democratische verkiezingen. Op 23 oktober waren er in Budapest grote demonstraties. Door een radiotoespraak gooide Gerö olie op het vuur. Bij de bestorming van het radiostation opende de geheime politie het vuur op de demonstranten. Er vielen 21 doden. De zaak liep uit de hand; de woedende menigte groeide aan tot 200.000 mensen. Standbeelden werden omvergegooid en de communistische symbolen werden uit de Hongaarse vlag weggeknipt. Gerö riep via Andropov, de Sovjet-ambassadeur, de hulp van de Sovjet-Unie in om orde en rust in het land te herstellen. Daarna werd Nagy de nieuwe minister-president en Kadar de partijsecretaris; de rest van de regering bleef aan. Velen raakten teleurgesteld in Nagy: zij hadden een radicale breuk met het verleden verwacht. De opstand was inmiddels algemeen geworden en de ingezette Sovjet-tanks hadden te weinig infanterie bij zich om hen in de smalle straten te beschermen tegen de regen van Molotov-cocktails en andere projectielen. Het Rode Leger verloor 120 manschappen en 25 tanks. De regering verklaarde op 24 oktober dat de opstand voorbij was, maar binnen de kortste keren waren er nieuwe demonstraties. Het vuur werd op de menigte geopend en er vielen honderden slachtoffers. Nagy maande tot kalmte en beloofde dat de Sovjet-troepen zich zouden terugtrekken uit de stad.
Waarom liep de Hongaarse opstand, anders dan die in Polen, uit op massale militaire interventie van de Sovjet-Unie en op een bloedbad? Nagy werd door de gebeurtenissen ingehaald. Hij gaf eerst aarzelend leiding. De vrijheidsstrijders waren nationalistisch, maar niet tegen het socialisme. De regering verzuimde echter om de onsamenhangende eisen in een haalbaar totaalpakket te verwerken. Nagy was te intellectualistisch om politieke werkelijkheden onder ogen te zien en te vriendelijk om de leiding te nemen en deze dan ook te geven. Er heerste chaos binnen de Hongaarse regering; zonder afstemming met Nagy en met de andere ministers werden allerlei nieuwe initiatieven genomen. Hij raakte het stuur kwijt. Het was stilstaan of hollen. Op 30 oktober kondigde hij het einde van het monopolie van de communistische partij aan. Hongarije zou uit het Warschaupact treden, een neutrale staat worden en een meerpartijensysteem invoeren. Maar zo waren het wenselijke en het haalbare – Gomulka had in Polen beide in het oog gehouden – niet meer in balans met elkaar. Bij het uitvoeren van Nagy’s koers zou de samenhang in het hele Oostblok verloren gaan. Dat was voor Moskou niet acceptabel.
De VS heeft bij de Hongaarse opstand duidelijk vuile handen gemaakt. Zij had innerlijk tegenstrijdige doelstellingen: propaganda en de-escalatie. Het spreken over rollback was meer voor binnenlandse politieke consumptie bedoeld dan als uitdrukking van werkelijk daadkrachtig beleid: het ging erom de rechtervleugel van de Republikeinen en de Democratische oppositie in bedwang te houden. De weg van stapsgewijze en haalbare hervormingen rijmde niet op het Amerikaanse superioriteitsgevoel dat de vrijheid zo aantrekkelijk was dat volkeren achter het IJzeren Gordijn zich als vanzelf zouden bevrijden van het juk. De VS prees een product aan dat zij niet leveren kon. De CIA had geen effectief netwerk in Hongarije. Het propagandaoffensief ging niet samen met het achter de schermen werken aan de-escalatie. Radio Free Europe, de door de CIA gefinancierde zender, riep de vrijheidsstrijders op om vol te houden; er zou misschien wel hulp komen uit het Westen. Activistische Hongaren hadden aan een half woord voldoende om verkeerde conclusies te trekken. Tot de-escalatie riep de radiozender niet op. Was de Amerikaanse aanpak een cynische poging om op kosten van de Hongaren destabilisatie in het Oostblok te veroorzaken? Maar een cynische aanpak veronderstelt een centrale regie, en daarvan was juist geen sprake. De Amerikaanse aanpak was in ieder geval roekeloos, ook al verklaarde Dulles in een toespraak in Dallas op 27 oktober dat de VS er niet op uit was om achter het IJzeren Gordijn militaire bondgenoten te zoeken; de VS stond volgens hem van harte achter de bevrijding van geknechte volkeren maar had geen verborgen agenda.
De Hongaarse opstand viel samen met Suez-crisis. Eisenhower had ineens met twee internationale crisissituaties te maken. Ingrijpen in de Hongaarse crisis lag voor de VS minder voor de hand dan ingrijpen in de Suez-crisis. Voor militair ingrijpen was de medewerking van Oostenrijk nodig, maar dit land hield angstvallig aan zijn neutraliteit vast. Hongarije was voor de Amerikaanse kiezers veel minder belangrijk dan Polen. En als ingrijpen militair al gekund had zonder een wereldoorlog te ontketenen, zou Eisenhower geassocieerd kunnen worden met de Engelsen en Fransen die rond het Suezkanaal bezig waren de laatste resten van hun koloniale belangen overeind te houden. Chroesjtsjov had nu een extra argument om in Hongarije in te grijpen: nu de imperialisten in opmars waren, konden de socialisten toch niet stil blijven zitten? Ongevraagd en ongewild werd Hongarije slechts een pion in het grotere schaaktoernooi van de Koude Oorlog.
De bondgenoten van de Sovjet-Unie waren voor ingrijpen of verzetten zich niet daartegen. Er was een zekere ruimte voor contextualiteit. De relatie met Tito was hersteld en in Polen was het niet tot een ingrijpen gekomen. Polen was van strategische betekenis, Hongarije was meer van regionaal belang. Maar Nagy bleek de zaak niet meer in de hand te hebben. De Hongaarse minderheden in de aangrenzende landen van het Oostblok begonnen zich te roeren. De leiders van deze landen zouden geen moeite hebben met ingrijpen van de Sovjet-Unie in Hongarije. Gomulka beloofde niet publiekelijk te zullen reageren, en achter de schermen gaf China groen licht: er was op dat moment een Chinese delegatie op bezoek in Moskou. Als de leidinggevende rol van de communistische partij ergens in het Oostblok ter discussie zou komen te staan, was dat een bedreiging voor het systeem van de Sovjet-Unie zelf, en dus ook voor de Volksrepubliek China.
Op 1 november trokken 200.000 soldaten met 6.000 tanks Hongarije binnen om de opstand te onderdrukken. Onder zware druk van Moskou had Kadar toegezegd een nieuwe regering te zullen vormen. Nagy dacht, tragisch genoeg, dat hij nog onderhandelingsruimte had en riep de VN op om de neutraliteit van Hongarije te erkennen. Maar de handen van de VS waren aan Suez gebonden, en de Britten en de Fransen hadden elk moreel gezag in de VN verloren met hun inbreuk op de soevereiniteit van Egypte. Nagy gaf de Hongaarse strijdkrachten de opdracht om in de kazernes te blijven en geen verzet te bieden. De Hongaren werden aan hun lot overgelaten. Het IJzeren Gordijn bleek definitief op slot te zitten. Honderden Hongaren kwamen om tijdens de gevechten, duizenden raakten gewond. 200.000 Hongaren zochten een goed heenkomen in het Westen. 22.000 opstandelingen werden tot kamp- of gevangenisstraffen veroordeeld, en bijna 300 leiders van de opstand werden geëxecuteerd. Kadar voerde op last van Moskou een ongenadige repressie door. Nagy werd in 1958 geëxecuteerd; de Sovjets hadden daarmee op aandringen van Kadar ingestemd. Pas later vormde Kadar Hongarije om tot het meest liberale land van het Oostblok. Men sprak van goulash-communisme.
Voor de landen van het Oostblok was de les van de Hongaarse opstand duidelijk. Radicale hervormingen liepen dood omdat de Sovjets het opgeven van het politieke monopolie van het communisme niet zouden toelaten; anderzijds was het ook niet mogelijk om de roep van de bevolking om hervormingen en een betere levensstandaard schouderophalend te negeren. Het Poolse model toonde aan dat een voorzichtig hervormingsproces binnen de bestaande politieke en militaire kaders een kans maakte, zelfs tegen de wens van de Sovjet-Unie in. Op dit laatste punt vergisten de hervormingsgezinden in Tsjechoslowakije zich echter met hun “Praagse lente” in 1968. De speelruimte bleef beperkt.
Dat was ook de les die het Westen leerde. Washington wist nu dat spierballentaal riskant was en dat er finesse nodig was in het buitenlandse beleid. Een compromis was niet hetzelfde als een capitulatie. Het triomfalisme maakte plaats voor het realisme van bescheiden stappen. Ontspanning was toch beter dan confrontatiepolitiek. Time leek het te begrijpen. Op 7 januari 1957 stond de Hongaarse vrijheidsstrijder als man of the year op de voorpagina. Op 6 januari 1958 was dat Chroesjtsjov. In de wijde wereld was nog ruimte voor een charmeoffensief van de Sovjets. Eind 1956 had Chroesjtsjov al 14 economische en militaire verdragen gesloten met landen in de derde wereld. Hij deed in ijver niet voor Dulles onder. Maar ook voor hem zat het IJzeren Gordijn op slot: hij slaagde er niet meer in om in West-Europa zielen te winnen voor het communistische experiment. De-Stalinisatie betekende voorlopig alleen maar dat de scherpste kanten van Stalins schrikbewind tegen de partij verdwenen. De machtsverhoudingen binnen het Oostblok bleven gehandhaafd.
Diederik denkt dwars 