Moskou vond dat de “kleine Stalins” in de Oostbloklanden de tekenen der tijden moesten verstaan en hun restrictieve politieke en economische beleid moesten aanpassen. Dit gold vooral voor de DDR: zij mocht niet teveel uit de pas lopen met de Bondsrepubliek, wilde er ooit nog sprake kunnen zijn van een vereniging van Duitsland en een oplossing van de Berlijnse kwestie. In juli 1952 was in de DDR op verzoek van Stalin een geforceerd programma Aufbau des Sozialismus ingezet met nadruk op de zware industrie, landbouwcollectivisering, een radicalisering van het politieke strafrecht, het opbouwen van een leger en het opvoeren van de klassenstrijd (vooral tegen de “bourgois” gevonden Evangelische Kirche). De geforceerde opbouw van een socialistische staat was niet alleen riskant, maar ook duur. Het lopende vijfjarenplan voorzag niet in deze extra kosten.
De overheid bezuinigde en verhoogde de prijzen en de belastingen. Subsidies op veel producten en diensten werden verlaagd of stopgezet. Er was krapte op het gebied van levensmiddelen, gebruiksgoederen waren op rantsoen en tijdens de winter vielen stroom en verwarming nogal eens uit. In de eerste vier maanden van 1953 ontvluchtten meer dan 120.000 burgers de DDR. Onder hen waren ook veel leden van de milities en van de politie die gedesillusioneerd waren vanwege de slechte leefomstandigheden. Het sluiten van de grens vormde geen afdoende maatregel; de DDR begon leeg te lopen. De industrie en de transportsector schreeuwden om onderdelen uit het westen. Deze werden echter niet geleverd door een boycot vanwege de oorlog in Korea. De regering verhoogde in mei de productienormen met 10%; lagere functionarissen en fabrieksdirecteuren deden daar eigen verhogingen boven op, met soms wel 60%. In feite kwam dit neer op een loonsverlaging met hetzelfde percentage.
De DDR vormde op deze manier geen aantrekkelijk alternatief meer voor West-Duitsland. Het aantal vluchtelingen liep steeds meer op. De DDR was het enige land in Europa met een krimpende bevolking. Alle gaten die de vluchtelingen achterlieten, moesten door de andere burgers worden opgevuld. Moskou draaide op voor de extra kosten van de noodzakelijk geworden hogere economische steun, maar het was dweilen met de kraan open.
Het Presidium in Moskou greep na Stalins dood in. Op 14 mei werd besloten dat aan de DDR-partijleider Ulbricht zou worden meegedeeld – op tactische wijze, dat wel – dat de gedwongen landbouwcollectivisering beëindigd moest worden en de gevolgen ervan ongedaan gemaakt. Ook zou Ulbricht te horen krijgen dat het Presidium uiterst ongelukkig was met de harde toespraak die hij op 5 mei had gehouden ter gelegenheid van de geboortedag van Marx – en met de uitgebreide festiviteiten die voor Ulbrichts 60e verjaardag op 30 juni gepland stonden (Ulbricht verdedigde zich door te zeggen dat hij nergens van wist; zijn echtgenote was voorzitter van de feestcommissie). De Sovjet-controlecommissie in de DDR legde daarop een memorandum met 31 verbeterpunten op tafel, waaronder verscherping van de controles en verhoging van de straffen.
Deze punten gingen het Presidium in Moskou echter niet ver genoeg. Molotov, Beria en Malenkov namen de taak op zich om zelf met een document te komen waarin de door het Presidium gewenste nieuwe koers voor de DDR werd uitgewerkt. Om het slikken van deze bittere pil te vergulden, werd de Sovjet-presentie in de DDR aangepast: de controlecommissie werd omgezet in een commissariaat, en de veiligheidsdiensten van de DDR kregen meer eigen verantwoordelijkheden. De doelstelling van de Aufbau des Sozialismus moest ondergeschikt worden gemaakt aan het grotere doel van de Duitse eenheid.
Van 2-4 juni werd de leiding van de DDR in Moskou op het matje geroepen. Het compleet uitgewerkte document van Molotov, Beria en Malenkov voor hervormingen werd gepresenteerd, en het was – met of zonder Ulbricht – slikken of stikken voor de partijleiding van de SED. De “consultatie” eindigde met de opdracht tot een nieuwe koers (de leiders van Hongarije en Albanië ondergingen later in die maand een soortgelijke behandeling). Zelfs voor de terugkeer uit Moskou gaf de leiding van de DDR al de opdracht om alle stukken voor het geplande tweede partijcongres over de opbouw van het socialisme uit de boekhandels en bibliotheken terug te halen. Het Politbureau van de SED vergaderde de vijf daarop volgende dagen bijna continu, onder welwillend toezicht van het nieuwe commissariaat. Ulbricht kon zijn afzetting alleen maar voorkomen door de vormfout dat de beslissende vergadering niet op de voorgeschreven wijze was samengeroepen.
Op 11 juni verscheen er een communiqué in de partijkrant Neues Deutschland: de partijleiding leverde uitgebreide zelfkritiek. Zij gaf toe ernstige fouten gemaakt te hebben en draaide een aantal maatregelen terug. De gedwongen collectivisering van de landbouw werd stopgezet. Er kwam een overgang van zware industrie naar de productie van gebruiksgoederen. De vrijheid van godsdienst en van politiek debat werd gegarandeerd. De politieke gevangenen kregen rechtsherstel. De partijleiding verklaarde zich toegewijd aan de eenheid van Duitsland. Het kwam voor de bevolking van de DDR als een volslagen verrassing. De partij raakte hierdoor uit haar evenwicht, want het kader had de Aufbau des Sozialismus nu juist uit alle macht gepropageerd. Men was totaal niet op de nieuwe koers voorbereid.
De nieuwe arbeidsnormen bleven echter gehandhaafd en werden op 13 juni zelfs nog verdedigd. De arbeiders hadden nu ontdekt dat het regime kwetsbaar was en bleven protesteren. Zij eisten op 15 juni een gesprek met de regering; juist op die dag hadden degenen die de verhoogde productienormen niet gehaald hadden op hun loonstrookje een verlaging van 25-30% of zelfs nog meer ontdekt. De bouwvakkers bij een ziekenhuis in Berlijn wachtten het antwoord van de regering niet af en legden meteen het werk neer. De protesten breidden zich uit naar andere bevolkingsgroepen. Men protesteerde tegen de slavernij, tegen het monopolie van de SED en tegen het vormen van een Nationale Volksarmee.
Toen (pas) besloot de partijleiding om de verhoging van de productienormen los te laten. Het falende beleid had echter al teveel kwaad bloed gezet. Men had nu gezien hoe zwak het regime stond. Gedesillusioneerde Genossen voegden zich bij de stakers. De consensus in de partij brokkelde af. Het was duidelijk: 17 juni zou in Berlijn een grote stakingsdag worden. Uit het hele land werden daarom partijleiders en ordetroepen naar Berlijn ontboden. Er ontstond een spontane volksopstand, waarbij de economische grieven nu ook politiek vertaald werden (en geen fascistische poging tot een coup, zoals de aan het regime gehoorzame kranten later schreven). Juist de arbeidersklasse, die ideologisch de ruggengraat voor het regime had moeten zijn, kwam massaal in beweging tegen de regering. De opstand sloeg over naar andere steden zoals Leipzig en Halle, waar het bij gebrek aan partijleiders en ordetroepen (die bevonden zich immers in Berlijn) moeilijk werd om de opstand te onderdrukken. Een half miljoen mensen nam op bijna 400 plaatsen deel aan de protestdemonstraties. Rode vlaggen werden verbrand en beelden van Stalin omvergetrokken.
Voor hun eigen veiligheid gingen Ulbricht en de andere leiders naar het Sovjet-hoofdkwartier in Karlshorst. Zij maakten zichzelf wijs dat de onrust extern veroorzaakt was door agitatie uit het westen en dat de onlusten tot Oost-Berlijn beperkt zouden blijven. Het opvoeren van de propaganda en het ontmaskeren van de provocateurs uit het westen zou afdoende moeten zijn. Het was moeilijk de orde met gebruik van geweld te handhaven: zou de politie wel het vuur willen openen op Duitse medeburgers? Omdat het regime op instorten stond, namen de Sovjets de regie over: de grens ging op slot, de noodtoestand werd afgekondigd, en met ruim 600 tanks werd in Oost-Berlijn en in de rest van de DDR de opstand neergeslagen. Het was de grootste militaire operatie van de Sovjets na de Tweede Wereldoorlog. In bijna 85% van de steden en dorpen was de noodtoestand afgekondigd; deze bleef op verzoek van Ulbricht nog drie weken gehandhaafd. Bijna 40 demonstranten werden gedood en ruim 200 raakten gewond. Bij het partijkader vielen 17 doden en 166 gewonden. Onder de Sovjet-militairen vielen geen slachtoffers.
De ongelijkwaardigheid tussen de Sovjet-Unie en de DDR was nu voor iedereen zichtbaar geworden. Duizenden mensen werden opgepakt en tot lange gevangenisstraffen veroordeeld. Tien opstandelingen werden door tribunalen van de Sovjets ter dood veroordeeld. Uiteindelijk moest Ulbricht inbinden. Hij kocht de bevolking om door de pensioenen te verhogen en een werkweek van maximaal 45 uur in te voeren. Het Westen kwam niet in actie, behalve met radioberichten over de opstand en met gaarkeukens voor de vluchtelingen. De VS stelde de regering van de Bondsrepubliek eind juli in staat om 5 ½ miljoen voedselpakketten aan DDR-burgers uit te delen. Daar bleef het bij, want men wilde een bloedbad vermijden. Alle grote strategie-woorden over rollback en liberation bleken holle vaten te zijn.
Stalin had over de Duitsers gezegd dat zij de straat nooit zouden oversteken zonder op het groene licht te wachten, laat staan dat zij tot revolutie in staat zouden zijn. Dat juist Duitsers als eersten staatsbreed rebelleerden tegen het communistische regime kwam als een grote schok. Ulbricht zei dat men de teugels nooit had moeten laten vieren, al durfde hij de teugels niet weer aan te halen uit vrees voor Moskou. Molotov en anderen in het Politbureau wisten wel beter en waarschuwden de partijleiding in Tsjechoslowakije dat een beleid van de ijzeren vuist niet zou werken. Natuurlijk volgde Moskou naar buiten toe de officiële verklaring van de DDR, dat de opstand te wijten was aan westerse provocateurs. Intern was men er echter van overtuigd dat er ingrijpende hervormingen nodig waren en dat Ulbricht het veld moest ruimen. Moskou had echter ook andere zaken op de agenda: een wapenstilstand in Korea, economische hervormingen, en een revisie van de geheime dienst. En boven alles: het oplossen van een intern conflict over wie het voortaan in Moskou voor het zeggen zou hebben. Daaraan werd al het andere ondergeschikt gemaakt.
Diederik denkt dwars 