Toenemende spanningen (9)
Ook de laatste bijeenkomst van de conferentie van ministers van buitenlandse zaken (eind 1947) was een oefening in vergeefsheid. Het door Molotov voorgestelde vormen van één regering voor heel Duitsland, die over een vredesverdrag moest onderhandelen, was niet meer haalbaar. De conferentie boekte geen resultaten en werd op voorstel van Marshall voor onbepaalde tijd verdaagd. Het was nu te laat voor een herstel van relaties. Frankrijk was met concessies en goede woorden over de streep getrokken om haar bezettingszone economisch samen te voegen met het Amerikaans-Britse Bizonia. In feite was Duitsland nu in twee helften verdeeld, die steeds verder uit elkaar groeiden. In maart 1948 werd in het oosten een Deutsche Volksrat gevormd die een grondwet voor heel Duitsland moest ontwerpen, maar de Sovjet-Unie was op de achtergrond al bezig met een delingsscenario. De tactiek die zij voorstond, was die van een reactie op westelijke stappen: de schuld aan de deling van Duitsland moest bij de westelijke machten komen te liggen. Van februari tot juni belegden de westelijke bezettingsmachten met de drie Benelux-landen een conferentie in Londen over het vormen van een afzonderlijke West-Duitse staat en het bijeenroepen van een grondwetgevende vergadering. De communistische machtsgreep in Tsjechoslowakije zette deze conferentie onder druk: er moesten nu snel meters worden gemaakt.
Hoe kwam Stalin er toe om rond Berlijn – in het bijzonder West-Berlijn – een confrontatie te zoeken? De stad had in de Koude Oorlog een bijzondere positie. West-Berlijn was als voorpost van het westen een doorn in het vlees van het oosten. Er zijn ook meer ordinaire typeringen gebruikt: de testikels van het westen, de slappe sluitspier van het oosten. Berlijn was een logische plek voor een confrontatie: het was een kristallisatiepunt voor heel Duitsland. Een blokkade was ook eenvoudig te realiseren, want er waren geen afspraken gemaakt over de toegang tot de westelijke sectoren over de weg, het spoor of via de binnenvaart. Er waren alleen afspraken over luchtcorridors, maar over het bevoorraden van een miljoenen tellend stadsdeel door de lucht had nog niemand nagedacht, ook de Amerikanen niet. Met een blokkade kon Stalin een wig proberen te drijven tussen de westelijke geallieerden en op het westen georiënteerde Duitsers. Als de honger lijdende bevolking van de westelijke sectoren van Berlijn de westelijke geallieerden zou dwingen om zich uit de stad terug te trekken, kwam er speelruimte in heel de Duitse kwestie: door het ontstane prestigeverlies van de westelijke geallieerden zouden de plannen voor een afzonderlijke West-Duitse staat schipbreuk lijden en kwam het ene Duitsland naar communistisch model weer in zicht. De VS zou geen militaire tegenzetten kunnen en willen doen: het conventionele overwicht van de Sovjet-strijdkrachten was te groot. Men zei wel dat de Russen alleen schoenen nodig hadden om naar de Rijn op te marcheren. Truman zou in een verkiezingsjaar geen onpopulaire militaire avonturen aandurven. Stalin wilde bij de westelijke machten een keuze afdwingen tussen het blijven in de westelijke sectoren van Berlijn of het vormen van een afzonderlijke West-Duitse staat. Wilde hij ook intern in de Cominform zijn spierballen tonen tegen de eigenzinnigheid van Tito?
Een concrete aanleiding voor maatregelen tegen de westelijke sectoren van Berlijn was snel gevonden. Om de economie boven het niveau van de zwarte markt en de ruilhandel uit te tillen, werkte het westen aan het invoeren van een nieuwe Duitse munt: de D-Mark. De Sovjets konden dit voor het westen van Duitsland niet tegenhouden en de munt werd op 20 juni 1948 ingevoerd. De Sovjet-Unie voerde op haar beurt (de voorbereidingen hadden al eerder plaatsgevonden) op 23 juni de Ostmark in. Het was de bedoeling van de Sovjets dat in alle sectoren van Berlijn alleen de Ostmark het wettige betaalmiddel zou zijn. De westelijke geallieerden voerden echter in hun zones de B-Mark in: de biljetten van de D-Mark met het stempel B er op. De gemeenteraad van Berlijn, die in het oostelijke deel van de stad vergaderde, besloot ondanks communistische intimidatie en terreur dat het gebruik van beide muntsoorten in de stad was toegestaan. De B-Mark drukte daarop de Ostmark uit de Berlijnse markt weg; achter de B-Mark stond immers de D-Mark met daarachter de Marshallhulp.
Eind maart 1948 waren de Sovjets al begonnen het militaire en civiele verkeer tussen het westen van Duitsland en de westelijke sectoren van Berlijn incidenteel te verstoren. Om Sovjet-controles van militair vervoer te vermijden, gaf generaal Clay toen de opdracht het militaire transport en de militaire bevoorrading per vliegtuig te gaan afwikkelen. Na de aankondiging van het besluit om de D-Mark in te gaan voeren, begonnen de Sovjets de aanvoer over de weg naar de westelijke zones van Berlijn te blokkeren. Op 24 juni werd ook het goederenvervoer per spoor en per schip geblokkeerd, vanwege “technische moeilijkheden”. De levering van voedsel, water en elektriciteit uit de Sovjet-zone aan de westelijke sectoren van Berlijn werd stopgezet. Alleen via de afgesproken luchtcorridors was nog transport mogelijk. Voor het westelijke argument dat er voor het overige vervoer in de afgelopen jaren toch zoiets als een gewoonterecht was ontstaan, toonden de Sovjets zich niet gevoelig.
Truman ging tegen zijn adviseurs in. Hij piekerde er niet over om Berlijn in de steek te laten. Het besluit viel om een luchtbrug te beginnen. Op 26 juni landden de eerste vrachttoestellen in Berlijn. Clay benaderde burgemeester Reuter en diens assistent Willy Brandt en vroeg of de bevolking de onvermijdelijke koude en schaarste zou doorstaan. Hij kreeg een positief antwoord. Er was draagvlak, ook als de luchtbrug langer zou moeten duren dan de drie weken die men oorspronkelijk verwachtte. Op 3 juli kreeg het westen door dat het de Sovjets deze keer menens was: de blokkade zou pas worden opgeheven als de conferentie in Londen haar werkzaamheden zou staken en de plannen voor het vormen van een afzonderlijke West-Duitse staat zou opgeven. Het westen kwam met een tegenblokkade: de Sovjet-zone kreeg geen goederen uit het westen meer, bijvoorbeeld elektromotoren, kogellagers en optische instrumenten. Ook deze tegenblokkade kwam hard aan. Truman en Stalin wensten beiden een beslissing rond Berlijn te forceren: wie de confrontatie zou verliezen, liep het risico zijn hele Europese strategie in elkaar te zien vallen. Truman zette hoog in: 60 B-29 bommenwerpers werden naar Engelse vliegbases overgevlogen. Het was nucleaire blufpoker, want er waren onvoldoende kernwapens beschikbaar en Strategic Air Command had toen slechts 26 voor het gebruik van kernwapens getrainde bemanningen. Bovendien waren de bommenwerpers nog niet geschikt voor het afwerpen van kernwapens. Het ombouwen van de toestellen naar het Silverplate-model (d.w.z. geschikt voor het afwerpen van kernbommen) kostte per toestel 6.000 manuren. Wereldwijd demonstreerden de Amerikanen hun superioriteit in de lucht door grote oefeningen met bommenwerpers.
Het opzetten van Operation Vittles was haastwerk. Tijdens de oorlog had men al ervaring met luchtbruggen opgedaan, maar het ging hier om een stadsdeel van ruim 2 miljoen inwoners die een minimale aanvoer van 12.000 ton per dag nodig hadden. De omstandigheden waren in het begin ongunstig. De voorzieningen op de grond voor het navigeren van de aanvliegroutes en voor het laden en lossen van vliegtuigen waren eerst primitief. Er waren onvoldoende vrachtvliegtuigen beschikbaar, en de piloten waren niet gewend om zich precies aan de luchtcorridors en aan de aanwijzingen van de verkeersleiding te houden. Op logistiek gebied werd langzaam maar zeker een topprestatie geleverd. In 90 dagen werd een nieuw vliegveld, Tegel, aangelegd. De bestaande vliegvelden Tempelhof en Gatov waren onvoldoende om alle benodigde vluchten af te handelen. Het vliegveld Tegel kreeg een startbaan van 2.428 meter, toentertijd de langste van Europa. Puin voor de fundering was er genoeg. Al het andere bouwmateriaal werd door de lucht aangevoerd. De startbanen van Gatov en van Tempelhof werden geasfalteerd. Piloten kregen te maken met strakke vliegplannen. Wie de aanvliegroute naar de landingsbaan miste, kreeg geen tweede kans maar moest terug naar het westen, om vertraging bij de volgende landende toestellen te voorkomen. Het systeem was uiteindelijk zo geperfectioneerd dat er elke 90 seconden een vliegtuig landde dat vervolgens binnen dertig minuten gelost werd en klaar was voor een nieuwe vlucht naar het westen – om daar de volgende lading vracht op te halen.
Op de grond voerden de Sovjets en hun Oost-Duitse handlangers een psychologische oorlog tegen het westen van de stad. Steeds nieuwe radioberichten kondigden de Amerikaanse aftocht aan en de overname van de gehele stad door de Sovjet-Unie. In de gemeenteraad maakte de minderheidsfractie van de SED het werk van de andere fracties en van de raad nagenoeg onmogelijk. Radio RIAS (Rundfunk im Amerikanischen Sektor) riep op tot een protestdemonstratie tegen de communisten. Op 9 september demonstreerden 500.000 Berlijners naast de Brandenburger Tor met een oproep aan het westen om hen niet in de steek te laten. Met name in de VS ontstond een sterk gevoel van solidariteit met de stad. De blokkade was in Berlijn met zijn ingewikkelde grenzen moeilijk waterdicht te maken. De Berlijners uit het oosten kwamen hun westelijke stadgenoten te hulp met levensmiddelen en goederen; de Volkspolizei controleerde wel, maar niet fanatiek. Ondanks de schaarste hielden de inwoners van het westen van de stad met hun bekende Schnauze de moed er in; het was, zeiden ze, veel erger geweest als de Amerikanen de blokkade hadden geregeld en de Sovjets de luchtbrug hadden verzorgd, want dan was er helemaal niets binnen gekomen.
En er kwam veel binnen. Voedsel werd in poedervorm aangevoerd, kolen in stevige zakken. Bij de landing liet de bemanning door de ramen van de cockpit snoepgoed aan kleine parachutes naar beneden. De Rosinenbomber waren bij de kinderen heel geliefd. Kinderen in de VS zamelden hun snoepgoed in en fabrikanten gingen aan de actie meedoen. In het Paasweekend van 1949 werden 13.000 ton kolen vervoerd. Tijdens de blokkade werden er rond de 250.000 vluchten uitgevoerd. 2.3 miljoen ton aan vracht werd afgeleverd. Op een dag kwam er per vliegtuig meer binnen dan er voor de blokkade op een dag per spoor werd aangevoerd. 77 vliegeniers lieten het leven. Bij het vliegveld Tempelhof staat sinds 1951 het Luftbrückendenkmal. De drie in de lucht wijzende tanden duiden de drie luchtcorridors naar het westen aan. Duplicaten van het monument staan op de vliegvelden van Frankfurt en Celle, die een grote rol bij de bevoorrading speelden. De Berlijners noemen het monument liefkozend de Hungerharke.
Op 12 mei 1949 werden – na signalen van de Sovjets en onderhandelingen die daarop volgden – de blokkade en de tegenblokkade opgeheven. Stalin had het tegendeel bereikt van wat hij wilde. Hij was voor het westen van een voormalige bondgenoot nu definitief in een boeman veranderd die het gebruik van inhumane middelen niet schuwde. Iedere kans op het vormen van één Duitse staat onder Sovjet-invloed was nu verkeken. Het vormen van een afzonderlijke West-Duitse staat was onvermijdelijk geworden. De Berlijners in de westelijke sectoren (het wordt nu tijd om van West-Berlijners te spreken) en daarmee de West-Duitsers waren voor het westen gewonnen. Binnen de vier jaren na de oorlog waren de vijanden van toen de bondgenoten van nu geworden. Stalin had een blok tegen zich gesmeed. De rollen van held en schurk waren opnieuw ingevuld. West-Berlijn was nu definitief een voorpost van het westen geworden. Met de Bondsrepubliek profiteerde het van de Marshallhulp. De oostelijke sector van de stad deed dat niet. Het verschil tussen beide stadsdelen (en tussen beide Duitse staten) werd steeds groter. Maar het westen had zich nu ook aan deze voorpost verplicht.
De positie van Berlijn bleef een spanningshaard. President Eisenhower zag later niets in plannen voor een nieuwe luchtbrug voor het geval dat de Sovjets opnieuw tot een blokkade zouden willen overgaan. Bij een nieuwe blokkade moesten gewapende Amerikaanse konvooien de toegang tot de stad forceren. Wilde de Sovjet-Unie escaleren, dan diende zij een oorlog met de VS onder ogen te zien. Met deze strategie van massive retaliation kon de salamitactiek van een blokkade bij stukjes en beetjes worden tegengegaan. Over Berlijn kon een atoomoorlog uitbreken. De Franse en Britse bondgenoten werden niet op de hoogte gesteld van deze nieuwe harde lijn.
Diederik denkt dwars 