De Marshallhulp

Toenemende spanningen (8)

Marshall, minister van buitenlandse zaken van de VS, keerde op 28 april 1947 terug van een vergadering van de CFM (Council of Foreign Ministers) in Moskou. Hij was geschokt door het gebrek aan toegeeflijkheid van de Sovjet-Unie: het was op veel punten onmogelijk om tot overeenstemming te komen. Hij was ook geschokt door wat hij in West-Europa had aangetroffen. Er was door het mislukken van de oogsten gebrek aan voedsel. De traditionele graanschuren van Oost-Europa waren niet meer toegankelijk, en ook daar waren de oogsten slecht geweest. Natuurlijk kon men in Amerika voedsel kopen, maar dat moest in harde dollars worden betaald. Europa kon deze dollars niet met export verdienen. De Duitse economie was nog aan banden gelegd en niet op gang gekomen: de economische krachtcentrale van West-Europa haperde. De VS verstrekte wel leningen, maar dat was noodhulp en niet structureel. De stilstand maakte mensen wanhopig. Er moest iets gebeuren, anders zouden de anarchie, de zwarte markt, of het communisme de overhand krijgen. Er was volgens Marshall een structureel hulpprogramma nodig, een European Recovery Plan (ERP).

Op 8 mei hield onderminister van buitenlandse zaken Acheson een redevoering in Cleveland (Mississippi). Hij sprak over de economische achtergronden van een hulpprogramma voor het herstel van Europa. De VS exporteerde tweemaal zoveel als zij importeerde. Hoe zouden bij deze stand van zaken andere landen het verschil kunnen overbruggen, dollars verdienen, en bestellingen plaatsen? Hulp verstrekken om dit verschil in balans te brengen, was geen liefdadigheid maar een kwestie van gezond verstand en goed zakelijk inzicht. Op 5 juni hield Marshall zijn (korte, maar beroemd geworden) toespraak voor Harvard University. Tijdens de oorlog had de universiteit Marshall al uitgenodigd om een eredoctoraat in ontvangst te nemen. Daar was toen geen gelegenheid voor geweest. Nu was er inderhaast en inderdaad wèl tijd. De plechtigheid werd in een paar dagen zonder veel fanfare georganiseerd. Europese journalisten waren getipt dat er iets te gebeuren stond, maar men had de Amerikaanse bioscoop-journaals vergeten uit te nodigen.

De zaak werd geheim gehouden omdat Truman geen politieke discussies in de VS wilde voordat Europa kans zou hebben gezien om op de toespraak te reageren. In zijn toespraak nodigde Marshall de Europese landen uit om in onderling overleg economische herstelplannen bij de VS voor steun in te dienen. Daarbij was geen enkel land uitgesloten. Europa was nu aan zet. Het ging nu niet meer om incidentele noodhulp maar om een meer jaren omvattend structureel herstelprogramma. Zonder onderling overleg in Europa zouden de landen met individuele boodschappenlijsten en onderlinge tariefmuren blijven komen; het was ondenkbaar dat het Congres in dat geval een plan zou aanvaarden. De Britten ontdekten tot hun schrik dat er in deze omstandigheden geen sprake meer kon zijn van aparte noodhulp en een voorkeurspositie van Groot-Brittannië.

Groot-Brittannië en Frankrijk namen op 17 en 18 juni 1947 in Parijs het voortouw bij het Europese overleg. Ondanks de tegenzin van de Britten gaven zij gehoor aan de Franse wens dat ook de Sovjet-Unie voor het Europese overleg zou worden uitgenodigd. De Fransen wilden interne politieke onrust door de communisten voorkomen. De Franse communisten waren uit de regering gezet. Zij voerden stakingsacties om te laten zien dat het land zonder hun regeringsdeelname onbestuurbaar zou zijn. In de VS was ook Marshall een voorstander van het uitnodigen van de Sovjet-Unie. Anderen zagen er minder heil in: hoe kon men met Truman het communisme bestrijden en het tegelijkertijd van voedsel en hulp voorzien? Hoe dan ook: er ging een Brits-Franse uitnodiging naar Moskou.

Molotov kwam op 27 juni met tientallen adviseurs naar Parijs voor een tripartite overleg, waarbij de Britten en de Fransen alles deden om de indruk te vermijden dat zij onderling de zaak al hadden voorgekookt. Molotov bleef tot 3 juli. Hij had weinig vrijheid van handelen en moest steeds ruggespraak houden met Stalin. Molotov stelde nieuwe voorwaarden voor het participeren van de Sovjet-Unie: Duitsland moest er buiten gehouden worden, elk land afzonderlijk moest een aanvraag kunnen indienen, en er mocht geen bemoeienis zijn met de binnenlandse aangelegenheden van een land. Dit ging echter in tegen de bestaande voorwaarden en was in feite een achterhaald station. Toen Frankrijk en Groot-Brittannië hier geen heil in zagen, vertrok Molotov uit Parijs. Deze – noodzakelijke – tussenstap kreeg geen vervolg. De Oost-Europese landen kregen uit Moskou de aanwijzing om de uitnodiging voor een Europese conferentie over het ERP af te slaan. Polen en Tsjechoslowakije hadden de uitnodiging al aanvaard maar kregen te horen dat zij de uitnodiging alsnog af moesten slaan omdat anders de vriendschap met Moskou in gevaar kwam. Beide landen zwichtten voor dit dreigement. Hun zelfstandigheid was schijn.

Was het de werkelijke opzet van het Marshallplan om de Sovjet-Unie buiten de deur te houden en Oost-Europa uit de Sovjet-omarming los te peuteren, zodat de Sovjets wel moesten weigeren en de tragische tweedeling van Europa een feit werd? Terug redeneren van het uiteindelijke effect naar de oorspronkelijke bedoeling levert echter een vertekend beeld op. Anders dan bij de Truman Doctrine werd bij het Marshallplan geen anticommunistische retoriek gebruikt. Het was niet de bedoeling om een land van te voren uit te sluiten. De weigering van de Sovjet-Unie om mee te doen kan echter nauwelijks als een verrassing gekomen zijn. Het was een misrekening om te verwachten dat de landen van Oost-Europa de ruimte zouden hebben om het ERP zelf op zijn merites te beoordelen. Stalin was bang dat hij met de Marshallhulp een paard van Troje in de door hem gewenste veiligheidszone zou binnenhalen. Hij had er misschien slimmer aan gedaan om het herstelprogramma van binnen uit te saboteren door er aan mee te doen. Nu kreeg hij de schuld van de tweedeling van Europa. De Koude Oorlog was al bezig, maar werd door het Marshallplan en Stalins afwijzing ervan onherroepelijk.

In september kwam de Sovjet-Unie met een nieuwe organisatie: de Cominform. Het leek om een informatiebureau voor de uitwisseling van gegevens tussen de diverse Europese communistische partijen te gaan. In werkelijkheid was het een plek om activiteiten op elkaar af te stemmen, waarbij Moskou de grondtoon bepaalde: daar werd uitgemaakt wat de communistische waarheid en wat de juiste actie was. Waar communistische partijen nog deel uitmaakten van coalitieregeringen, kregen zij de opdracht om de macht te grijpen, of in de oppositie te gaan. De communistische partijen in het westen kregen de opdracht om bij de Marshallhulp op alle mogelijke manieren dwars te gaan liggen. Hierdoor kwamen zij in een marginale positie terecht. In Hongaarse archieven is ontdekt dat het oprichten van de Cominform geen reactie was op het Marshallplan; de plannen voor de Cominform lagen in 1946 al klaar. De harde lijn was geen nieuwe reactie op het westen, maar was de eigenlijke lijn die er altijd al geweest was.

In september waren de West-Europese landen die wèl aan de conferentie over het Europees herstelprogramma deelnamen klaar met hun gezamenlijke plan. Nu was Washington aan zet. Het aanvaarden van het ERP door het Congres was nog geen gelopen race. In de VS begon het besef dat er een Koude Oorlog bezig was steeds verder door te dringen in het publieke bewustzijn. Kennan werkte op aandringen van Forrestal – toen minister van marine, later minister van defensie – zijn long telegram om tot een artikel onder het pseudoniem X in het tijdschrift Foreign Affairs. Binnen een maand was bekend dat Kennan de schrijver was. Het slechte nieuws in het artikel was: het was voor Moskou uitgesloten dat de belangen van kapitalistische en die van communistische landen ooit zouden kunnen samenvallen. Men moest zich niet rijk rekenen met de tactische openingen die Moskou soms bood; de strategie zou niet veranderen. Het goede nieuws was dat de Sovjets de tijd hadden (de instorting van het kapitalisme was onvermijdelijk) en niet van avonturisme hielden. Een stevig beleid van containment zou de (zwakkere) Sovjet-Unie kunnen beteugelen: overal waar de Russen de belangen van een vreedzame en stabiele wereld in gevaar brachten, moest de VS tegenmaatregelen nemen. Het artikel eindigde met een bijna messiaanse ondertoon: Amerika moest de voorzienigheid danken dat het door de geschiedenis uitverkoren was tot het politieke en morele leiderschap van de wereld. Het artikel trok veel aandacht en riep ook discussie op. Was het communisme alleen maar een instrument van het Sovjet-expansionisme en dus een stoplap om bepaalde acties te rechtvaardigen – het standpunt van Kennan – of was precies het omgekeerde het geval: het expansionisme was het instrument van het communisme? Was de dreiging psychologisch van aard, of dreigde er een reëel gevaar? Op dit punt raakte de sfeer tussen Kennan en het State Department vertroebeld. Kennan ging bij de universiteit van Princeton werken.

Hoe kon het Congres overtuigd worden van de noodzaak van het ERP en van het daarvoor benodigde budget? Achter het IJzeren Gordijn leek de Comintern meer met interne zaken dan met expansie bezig te zijn. Marshall slaagde er ook in een reeks toespraken niet in om het land te overtuigen van de politieke en economische noodzaak van zijn plan. Truman moest voorzichtig zijn: hij kon zich met de presidentsverkiezingen in zicht geen politieke of diplomatieke nederlaag veroorloven. Ineens kwam op 25 februari 1948 het bericht van de communistische greep naar de macht in Tsjechoslowakije. Er ging een schok door de wereld. Op 5 maart kwam er een telegram binnen van generaal Clay, de hoogste Amerikaanse militair in Duitsland. Hij stelde daarin dat hij jarenlang niet had geloofd in de mogelijkheid van een nieuwe oorlog, maar dat er nu bij de Sovjets iets broeide. Truman kreeg van zijn specialisten het signaal dat binnen de komende zestig dagen een oorlog niet waarschijnlijk zou zijn. Wie tussen de regels door las, wist: voor de periode na die zestig dagen werden geen garanties gegeven. Uit vrees voor de dreiging van de Sovjet-Unie had de Senaat al met het ERP ingestemd. Het Huis van Afgevaardigden moest nog een besluit nemen. Truman besloot om weer met een toespraak naar het Congres te gaan. Op 17 maart 1948 sprak hij over de kritieke toestand van Europa dat door de Sovjet-Unie werd bedreigd. De Sovjet-Unie had in twee jaar het werk van de Veiligheidsraad met 21 veto’s gefrustreerd. Er was meer nodig dan economische hulp: Europa moest beschermd worden tegen interne en externe agressie. Truman vroeg niet alleen om het aanvaarden van het Marshallplan, maar ook om een militaire opleiding voor iedereen en om een selectieve dienstplicht. Nog voor het einde van de maand stemde ook het Huis van Afgevaardigden met het ERP in. De algemene militaire training kwam er niet, maar wel een nieuwe wet voor de dienstplicht. De luchtmacht zou een kwart groter worden dan de stijging waar Forrestal om had gevraagd.

Achteraf is duidelijk geworden dan het telegram van Clay en wat eruit voortvloeide een opzetje was van Forrestal en het Pentagon. De minister had zich op sleeptouw laten nemen door een lobby van vliegtuigfabrikanten. Het mechanisme van de threat inflation werkte feilloos. Eind maart 1948 had Truman een rapport van de CIA in handen dat de Sovjet-Unie normaal gesproken over het gehele jaar 1948 geen militaire acties zou ondernemen, tenzij het Kremlin van de VS de indruk kreeg dat een Amerikaanse aanval op de Sovjet-Unie op handen was.

Het Marshallplan werkte. Tussen 1947 en 1951 steeg het totale bruto nationaal product van West-Europa met 30%. Het productieniveau van voor de oorlog werd weer bereikt. West-Europa was nu duidelijk op weg naar herstel. Een politieke crisis door kapot bezuinigde economieën was voorkomen. Het psychologische effect was groot: het zelfvertrouwen keerde terug. De 13 miljard dollar van het ERP was ook goed voor de Amerikaanse economie: alle daar bestelde goederen moesten ook daar worden geproduceerd. De handel kreeg een enorme stimulans. Waren er dan geen schaduwkanten? De Britten hadden een dubbel gevoel. Hun beleid ten aanzien van de herstelbetalingen was mislukt: zij werden er niet beter van en moesten hun verslagen vijand zelfs met grote bedragen subsidiëren. Zij waren dankbaar voor de economische hulp, want zij kregen het leeuwendeel van de fondsen van het ERP. Maar de administratieve controle, de eindeloze reeks rapportages waar het Congres om vroeg, en de “Amerikaanse theologie” van de vrijhandel waren voor de Britten en de resten van hun Empire wel veel van het goede. Ook Nederland kreeg te maken met de stelregel: “wie betaalt, bepaalt”. Bij het erkennen van de Indonesische onafhankelijkheid en bij het inzetten van Nederlandse militairen in de oorlog in Korea zetten de Amerikanen druk met geldkraan-dreigementen. Voor West-Europa, dat altijd overzee bestuurd hàd, was dit een nieuwe situatie. Er was nu op zijn zachtst gezegd een zeer mondige bondgenoot overzee, die kort en goed van mening was: hulp is gewoon hulp, welke fraaie verbale verpakking je er ook aan geeft. Het westerse blok was niet te vergelijken met het Oostblok (Moskou haalde 14 miljard dollar uit Oost-Europa weg), maar een blok werd het wel en de centrale zat in Washington. Het was politiek en cultureel van binnen uit gezien niet eenvormig. Maakte dat echter veel uit voor de mensen elders in de wereld, die niet onder een van beide blokken vielen? Het Marshallplan was niet de oorzaak van het economische herstel van Europa. Dat herstel was, achteraf gezien, al langzaam begonnen. Het was wel een wezenlijke factor bij dat herstel. Het werd in West-Europa mogelijk om zowel de economie als de sociale welvaartsstaat op te bouwen. Oost-Europa moest het met heel wat minder doen…