Olie, Iran en geopolitiek

Toenemende spanningen (4)

Iran speelde een aantal keren een rol tijdens de Koude Oorlog. De moeilijkheden begonnen in augustus 1941. Het land werd in onderling overleg door de Britten en de Sovjets bezet. Het werd in drie zones ingedeeld: de Britten in het zuiden, de Sovjets in het noorden, terwijl de Iraanse regering de verantwoordelijkheid hield voor het midden van het land. Het doel van de bezetting was het voorkomen dat de Iraanse olie in Duitse handen zou vallen en het veilig stellen van een transportroute voor oorlogsgoederen naar de Sovjet-Unie. Een in 1942 gesloten verdrag regelde de wederzijdse rechten en plichten. De inmenging in de binnenlandse aangelegenheden van Iran werd zoveel mogelijk beperkt en de onafhankelijkheid van het land werd gegarandeerd: uiterlijk een half jaar na het einde van de oorlog moesten de buitenlandse troepen uit Iran teruggetrokken zijn. De VS was geen partner in dit verdrag. Amerikaanse eenheden arriveerden in het land om de Britten en de Sovjets bij het goederentransport uit de havens en over het spoorwegnet te helpen.

Het bleek een traditie in Iran om met evenwichtsstrategieën stammen, groeperingen en partijen tegen elkaar uit te spelen. De Iraniërs haatten de Britten en vreesden de Sovjets. Om een bufferzone tussen deze twee te scheppen, probeerden zij Amerikaanse tussenkomst los te peuteren. Het ene verzoek uit Teheran aan Washington volgde op het andere, van het overnemen van het complete Iraanse spoorwegnet tot en met het zorgen voor de leiding van de Iraanse padvinderij. Klachten over het optreden van de Sovjet-Unie in het noorden van het land werden opzettelijk overdreven. De Sovjet-Unie had Iran toestemming gegeven om troepen te sturen om opstanden in het noorden neer te slaan. Er gebeurde niets, behalve nieuwe verzoeken om nog meer troepen te mogen sturen. Rond de topconferentie in Teheran wist Iran op 1 december 1943 een Teheran Declaration los te peuteren waarmee ook de VS de onafhankelijkheid van het land na de oorlog garandeerde.

In oktober 1944 brak er een crisis uit rond de Iraanse olie. De olie-industrie was vanouds in Britse handen. Het was een oude wens van Iran om ook de Amerikanen te interesseren voor het aanvragen van een vergunning om naar olie te boren. Er volgden onderhandelingen, de Britten werden er bij betrokken, en de Sovjet-Unie liet weten ook belangstelling voor het aanvragen van een vergunning te hebben. Deze keer had de Iraanse evenwichtsstrategie een averechtse uitwerking: het land kwam klem te zitten tussen drie partijen. De Iraanse regering hakte op 8 oktober de knoop door en besloot om alle onderhandelingen over vergunningen tot na de oorlog uit te stellen. De Sovjet-Unie was woedend: in 1941 had zij ook al eens de kous op de kop gekregen en nu was voor haar de maat vol. Voedselleveranties uit het noorden naar Teheran werden stopgezet. De acute crisis werd bezworen doordat de betrokken Iraanse ministers hun ontslag indienden terwijl de VS liet weten dat zij instemde met het uitstel tot na de oorlog. Na de oliecrisis probeerde Iran de VS heimelijk te paaien met concessies op het gebied van de luchtvaart en met de verzekering dat de verplichting om de buitenlandse strijdkrachten een half jaar na het einde van de oorlog terug te trekken uiteraard niet voor de VS gold. De Amerikanen waren trouwens de eersten die zich terugtrokken, in december 1945. De Britten vertrokken in februari 1946, de Sovjet-Unie trok haar strijdkrachten in mei 1946 terug – enkele maanden na het verstrijken van de in het verdrag genoemde termijn.

In 1945 was immers een nieuwe crisis uitgebroken. Opstandige Azeri’s en Koerden in het noorden van Iran riepen autonome republieken uit. Zij werden daartoe aangemoedigd door de Sovjet-Unie, maar de problemen waren van Iraanse oorsprong. De regering in Teheran had deze minderheden jaren lang genegeerd en hun grondrechten verwaarloosd. Iran had volgens de verdragsregels het recht om de orde te handhaven, maar de plicht om de veiligheid van de bezettingstroepen te garanderen. Op 19 november 1945 hielden de Sovjet-bezettingstroepen een naar het noorden oprukkende Iraanse legercolonne tegen. Iran beriep zich onmiddellijk op de VS en probeerde de crisis-atmosfeer uit te vergroten en vast te houden totdat de Sovjets hun troepen uit het land zouden hebben teruggetrokken. Volgens Amerikaanse waarnemers bestond de Sovjet-blokkade uit twee pantserwagens met een klein detachement infanterie in plaats van de door Iran beweerde 6.000 man pantsertroepen. Pas op 18 december kreeg de Iraanse colonne toestemming uit Teheran om zich terug te mogen trekken, hoewel de legercommandant allang verlof tot terugtrekken had gevraagd. De nieuwe Iraanse ambassadeur in Washington liet niets na om olie op het vuur te gooien: als de Amerikanen niet meteen zouden ingrijpen, zou het eerste schot van de Derde Wereldoorlog binnenkort gelost worden. Iraanse binnenlandse problemen werden uitvergroot tot een conflict van wereldformaat.

De VS legde de kwestie voor aan de Veiligheidsraad. De eerste vergadering van het nieuwe lichaam werd meteen door een conflict van de twee grootmachten vergiftigd. De VS eiste dat de Sovjet-Unie haar tanks van bij de Iraanse grens moest terugtrekken. Gromyko, de vertegenwoordiger van de Sovjet-Unie, verliet demonstratief de vergaderzaal; hij kreeg de bijnamen Grim Grom en Mr Nyet. De berichten over de troepenbewegingen van de Sovjet-Unie werden door Iran met grote gretigheid gebracht en overdreven. Het leek wel een hogedrukpan: Truman had genoeg van babying the Soviets (5 januari 1946), de termijn voor het terugtrekken van de Sovjets uit Iran verstreek (2 maart) en Churchill sprak in Fulton (Missouri) over het IJzeren Gordijn dat over Europa was neergedaald (5 maart). De volgende dag verklaarde Truman voor de Federal Council of Churches dat de Amerikanen een nog grotere geestelijke kracht moesten bezitten dan de gigantische kracht van de atoombom.

Op 4 april 1946 eindigde de crisis: de Sovjet-Unie en Iran bereikten overeenstemming over oliewinning in het noorden van Iran. De overeenkomst diende alleen nog door het Iraanse parlement te worden goedgekeurd. Dit strikt bilaterale akkoord maakte een einde aan de grote confrontatie. Een maand later verlieten de laatste Sovjet-strijdkrachten Iran. De overeenkomst werd overigens op 22 oktober 1947 met overgrote meerderheid door het Iraanse parlement verworpen. De VS had nu ontdekt dat Iran van vitaal belang was en dat het Iraanse leger Amerikaanse wapens nodig had. De Amerikaanse ambassadeur lichtte de sjah in over communistische intriges binnen de Iraanse regering. Medio oktober 1947 sprak de VS zich uit tegen de Sovjet-aanwezigheid in Iran. Natuurlijk mocht het Iraanse parlement zijn eigen beslissing nemen, maar het parlement wist maar al te goed van welke kant zijn boterham belegd zou worden. Na de negatieve beslissing van het Iraanse parlement diende de Sovjet-Unie een nota van grieven in. Zij deed dit niet bij de VS, maar bij de Iraanse regering. Daar lag dan ook in eerste instantie de verantwoordelijkheid voor het conflict.

Het is verbazingwekkend hoe de voormalige bondgenoten van de oorlog zich door Iran op sleeptouw lieten nemen naar een confrontatie tussen de supermachten. Er was tussen de grootmachten teveel voorgevallen en het geheel was meer dan de dom van de delen. Iran wist de opstandige bewegingen in het noorden te bedwingen en werd voortaan tot de Amerikaans-Britse invloedssfeer gerekend. Het zou niet de laatste keer zijn dat er spanningen waren rond Iran. Olie in Iran en geopolitiek van de grootmachten konden een giftige combinatie vormen.