Tegenwerking van de Sovjet-Unie en van Frankrijk

De Duitse kwestie (4)

De Amerikanen en de Britten hadden impliciet verwacht dat de Sovjet-Unie zich tijdens de vergaderingen van de CFM (Council of Foreign Ministers) meegaander zou opstellen vanwege het Amerikaanse monopolie op de atoombom. De Sovjet-Unie wenste zich echter niet door dit monopolie te laten intimideren. Stalin wist dat de Bom eigenlijk alleen voor het oorlogstoneel bruikbaar was en ongeschikt was als politiek instrument. Angst voor de bom was iets voor bangeriken, vond Stalin, en dat soort mensen had de Sovjet-Unie niet in huis. Het Amerikaanse bezit van de Bom leek de opstelling van de Sovjet-Unie nu juist te verharden. De reeks vergaderingen van de CFM verliep moeizaam en er werden weinig resultaten geboekt. Het meest gebruikte woord bij de Sovjets was nyet. Truman schreef op 5 januari 1946 al aan zijn minister van buitenlandse zaken Byrnes: I am tired of babying the Soviets. Byrnes moest in april van dat jaar ontslag nemen; Truman vond zijn optreden te eigengereid. Eind 1947 werd de laatste vergadering van de CFM op voorstel van Marshall, de nieuwe Amerikaanse minister van buitenlandse zaken, voor onbepaalde tijd verdaagd; verder gaan zou neerkomen op een herhaling van zetten.

Niet alleen de Sovjet-Unie was verantwoordelijk voor de verslechtering van de sfeer; Frankrijk heeft er ook een groot aandeel aan geleverd. Tijdens de vergadering van de CFM in Londen in september en oktober 1945 was er weinig tijd voor de door Frankrijk gewenste agendapunten. Molotov begon te ontkennen dat Frankrijk bij toekomstige vredesverdragen betrokken diende te zijn. Byrnes voerde een pleidooi voor het intelligente compromis. Maar op 22 september kwam er van Franse zijde al een veto op het vormen van een door Duitsers bemande centrale instantie voor transport. Dit veto werd in oktober en november gevolgd door een Frans non tegen centrale instanties voor vakbonden en voor vervoer per spoor. Frankrijk gaf immers de voorkeur aan de eigen annexatieplannen en het samenwerken in centrale instanties zou het opdelen van Duitsland in de weg staan. Deze obstructie was ernstig omdat de Sovjets zich niet konden voorstellen dat Frankrijk hierin op eigen houtje handelde.

De Amerikanen waren echter even verrast door het Franse verzet als de Sovjets en de Britten. De Amerikaanse bevelhebber Clay wilde het plan voor centrale instanties dan maar doorzetten zonder Franse deelname. Het ging hem er om de situatie in Duitsland te stabiliseren zodat de Amerikaanse strijdkrachten zich uit Europa terug konden trekken. Hij kreeg daar geen steun voor van de Amerikaanse en Britse regeringen: Molotov was begonnen de Franse positie uit te kleden – en het uitoefenen van pressie op Frankrijk zou in deze omstandigheden de Sovjet-Unie in de kaart spelen. Bovendien zou druk op Frankrijk het eigenlijke probleem niet oplossen: De Sovjet-Unie was bezig om haar zone hermetisch af te grendelen en hervormingen in Sovjet-stijl door te voeren.

Wat bezielde de Fransen? De Franse these was: afsplitsing van het Rijnland en het Roergebied van Duitsland, de integratie van het Saarland in Frankrijk, en de demilitarisering van Duitsland. Met het vasthouden aan deze stelling en de focus op Duitsland leek Frankrijk niet in de gaten te hebben wat er werkelijk aan de hand was: de confrontatie met de Sovjet-Unie. Frankrijk leek met een achterhoedegevecht bezig te zijn waarbij het steeds nieuwe concessies moest doen. De Franse regering was zich er echter wel degelijk van bewust dat zij met twee problemen te maken had: het Duitse gevaar én dat van de Sovjet-Unie. Duitsland moest sterk genoeg zijn om dominantie door een van de bezettingsmachten te voorkomen, maar zwak genoeg om voor geen van de bezettingsmachten een bedreiging te kunnen vormen. Zelfs als het lukte om dit ideale Duitsland te ontwerpen – zodat de Amerikanen enerzijds en de Sovjets anderzijds tevreden waren – dan was het niet helder of dit Duitsland voor Frankrijk aanvaardbaar zou zijn. Frankrijk kon zichzelf immers minder beschermen tegen een weer opkomend Duitsland dan de Sovjet-Unie dat kon. Frankrijk kon slechter met een door de Sovjets gedomineerd Duitsland leven dan de VS het kon. Het werken met centrale door Duitsers bemande instanties had voor de Franse regering drie nadelen: ze waren centraal, ze waren Duits, en ze vormden invalshoeken voor penetratie door de Sovjet-Unie.

De Franse regering kon dit echter niet hardop en officieel zeggen zonder in de politieke problemen te komen. De Franse communistische partij had bij de verkiezingen van oktober 1945 winst geboekt en was als de grootste partij uit de bus gekomen. Zij probeerde deze winst te verzilveren door in een coalitieregering zware kabinetsposten te claimen: binnenlandse zaken en buitenlandse zaken of defensie. De Gaulle weigerde resoluut en trad uiteindelijk in januari 1946 af. Een Franse coalitieregering waar de communisten deel van uitmaakten, zou politieke zelfmoord plegen als zij zich uitsprak over het Sovjet-gevaar. Nieuwe verkiezingen zouden de winst van de communisten nog groter maken. Daarom beperkte de Franse regering zich in haar officiële positiekeuzes steeds tot de Franse these. Maar in informele contacten achter de schermen werd door Franse topambtenaren wel degelijk duidelijk gemaakt wat er speelde: de Fransen lagen voor wat betreft het Rijnland en de centrale bestuursinstanties dwars om de Russen op de oostelijke oever van de Elbe te houden. Zij wensten geen Russen aan de Rijn en geen Sovjet-satellietstaat Duitsland aan de Franse grens. Slechts geleidelijk stelden de Fransen hun officiële standpunt bij. In 1947 werden de communisten uit de Franse regering verwijderd. Maar achter de schermen was inmiddels allang duidelijk dat een integratie van het westelijk gedeelte van Duitsland in het westelijke politieke en economische systeem ook een Frans belang diende en dat samenwerking met de Amerikanen en de Britten dus geboden was. Het effect van dit alles was echter wel dat het aanvankelijke onderling vertrouwen in de ACC (Allied Control Council) afnam en de toestand in de bezettingszones verslechterde. Die toestand vroeg om een ombuiging van beleid. Daarover gaat de laatste bijdrage in deze serie.