Vluchtelingenstromen

Stunde Null? (3)

De Tweede Wereldoorlog was een totale oorlog geweest. De Duitsers stelden de door hen onderworpen volken òf in dienst van het Reich òf zij voerden hen naar de ondergang. In de Sovjet-Unie was ook Stalin hardhandig met bepaalde bevolkingsgroepen omgegaan, waarbij deportatie een vaak ingezet middel was. Op deze manier ontstond als het ware een blauwdruk voor de naoorlogse volksverhuizingen. Er vond een pan-Europees programma van etnische uitzettingen plaats. De bevolking van Europa was niet langer een vast gegeven. Zij was instabiel en veranderlijk geworden. Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog waren de grenzen verlegd en vastgesteld. Grote bevolkingsgroepen kwamen aan de verkeerde kant van de nieuwe grens terecht. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog bleven de grenzen (met uitzondering van die van Polen) gehandhaafd en werden de mensen verplaatst.

De oostelijke grenzen van Polen en van Duitsland werden veranderd. De Sovjet-Unie wilde de Poolse gebieden terug, die zij in 1918 verloren had. Ter compensatie zou de oostelijke grens van Duitsland opschuiven in westelijke richting naar de rivieren Oder en Neisse. Zo waren de Grote Drie het min of meer knarsetandend overeen gekomen. Dat betekende dat de Duitsers uit Oost-Pruisen en uit de gebieden ten oosten van de genoemde rivieren weg moesten. Velen waren al generaties lang in deze gebieden geworteld. Anderen waren nieuwkomers, die als kolonisten in het oosten waren neergestreken en geroofd Pools of Joods eigendom in bezit hadden genomen. Er werd echter geen onderscheid gemaakt: de gebieden moesten ont-Duitst worden. De arrestaties, berovingen en uitzettingen van Duitsers die niet al op de vlucht geslagen waren, begonnen meteen na de capitulatie. Men wachtte niet op officiële toestemming van de autoriteiten, maar begon zelf.

In de Potsdam Agreement van 1 augustus 1945 stonden de deportaties, eufemistisch “overplaatsen van de bevolking” genoemd, niet ter discussie. Alleen het tempo moest vertraagd worden door gebrek aan opvangcapaciteit in Duitsland. Dat gebrek aan capaciteit hield in dat de ordelijkheid en menselijkheid, waar de Grote Drie in Potsdam op aangedrongen hadden, een dode letter bleven. De NYT noemde het de meest onmenselijke beslissing die ooit genomen is door regeringen die zich inzetten voor mensenrechten. Feitelijk was hier gewoon sprake van etnische zuivering. Meer dan twaalf miljoen Duitsers moesten Polen en Tsjechoslowakije verlaten. Deze Volksdeutsche werden vaak het slachtoffer van gruweldaden voordat zij de grens konden oversteken. Die grens zat ook nog eens een keer op slot; de Polen verdreven de Duitsers, maar de Sovjets lieten geen nieuwe vluchtelingen toe in hun overvolle bezettingszone. Antifascistische Duitsers ondergingen hetzelfde lot als hun volksgenoten. Er was geen tijd geweest om doorgangskampen en vluchtelingenkampen op te zetten. De omstandigheden waren onvoorstelbaar ellendig. In de Sovjet-bezettingszone nam de bevolking toe met 25%; in de westelijke bezettingszones was dat 23%. Zo ontstonden weer nieuwe mythes. In de gezuiverde gebieden kon men zich verbeelden dat met de Duitsers ook het kwaad en de medeplichtigheid verdwenen waren. En ten westen van het IJzeren Gordijn konden de Heimatvertriebene spreken over een tegen hen gerichte “holocaust”. Zij waren slachtoffers daarvan en daarmee was de schuld van het oorlogsverleden gecompenseerd. Deze bewering houdt geen stand tegenover de feiten: Duitsers zijn niet het slachtoffer geworden van een massaal en officieel uitroeiingsbeleid.

De Nazi’s hadden tijdens hun bezetting bevolkingsgroepen tegen elkaar uitgespeeld. Nu waren de Nazi’s verdreven en moesten onderlinge rekeningen worden vereffend in talloze burgeroorlogen en lokale conflicten. De Balkan en Griekenland zijn hier voorbeelden van. De situatie was instabiel: vroeger bestaande autoriteiten hadden hun gezag verloren en oude hiërarchieën waren in diskrediet gebracht. In Oost-Europa vormde het uitgeschakeld zijn van de oude economische en sociale elites een goede voedingsbodem voor de radicalisering door de communisten. De ene sociale revolutie riep de andere op. De communisten zetten het internationale aspect van hun ideologie even tussen haakjes en sloten zich aan bij het anti-Duitse nationalisme van de bevolking. Zo probeerden zij meer draagvlak te krijgen.

De Sovjets haalden de met elkaar in conflict geraakte Polen en Oekraïners uit elkaar. Als beide groepen niet vreedzaam op hetzelfde grondgebied konden samenleven, dan moesten zij maar gescheiden worden. De deportaties in de Sovjet-Unie hadden tot nu toe plaatsgevonden om politieke of militaire redenen. Nu was voor het eerst van een deportatie om etnische redenen sprake. 1.2 miljoen Polen werden uit Oekraïne naar Polen verbannen. Op hun beurt stuurden de Poolse autoriteiten 482.000 Oekraïners over de grens. In 1946 sloten de Sovjets de grens. De Polen stuurden de Oekraïners toen naar de nieuwe gebieden in het westen. Daar werden zij geassimileerd doordat hun taal en cultuur verboden waren. In het westen van Polen verdwenen de Duitse plaatsnamen. In het oosten van Polen was al gauw geen spoor van de Oekraïense taal en cultuur meer te bekennen. Niemand kon meer terug want huis, haard en Heimat bestonden niet meer.

In september 1944 waren er in Duitsland 7.5 miljoen buitenlandse dwangarbeiders werkzaam. Zij vormden 1/5 deel van de arbeidskrachten; in de wapenindustrie en de vliegtuigbouw liep dit aandeel op tot 40%. Al deze mensen moesten na hun bevrijding op de een of andere manier voedsel en onderdak vinden, en uiteindelijk terug naar huis – als dat nog bestond (de Baltische staten waren door de Sovjet-Unie opgeslokt). De situatie veroorzaakte tal van spanningen met de burgerbevolking, die aan de ontheemden de schuld gaf van alles wat er mis ging. Soms konden de autoriteiten niet anders dan de ontheemden te interneren in de concentratiekampen, waaruit zij kort tevoren ontkomen waren. Velen wilden niet terug naar hun land, omdat zij voor hun leven vreesden of omdat hun land in door de Sovjets beheerst gebied lag. In 1953 waren – al of niet onder dwang – 5.5 miljoen Sovjetburgers gerepatrieerd. Stalin wantrouwde de mensen die met het westen in contact waren geweest. Een op de vijf gerepatrieerden werd geëxecuteerd of in een van de kampen van de Goelag opgesloten. Vele anderen werden verbannen of gedwongen te werk gesteld. Langzamerhand werd de terugkeer onder dwang afgeschaft: men werd zich bewust van het bestaan van politieke vluchtelingen.

Voor de Joden bleek Polen na hun terugkeer naar dat land een gevaarlijke plek te zijn. Het antisemitisme had er diepe wortels en er vonden nieuwe pogroms plaats. Velen keerden terug naar Duitsland. Duitse Joden moesten Tsjechië verlaten, omdat zij Duits waren. Joodse vluchtelingen kregen na verloop van tijd een aparte behandeling. 332.000 Europese Joden emigreerden naar Israël. 165.000 bleven in Europa of vertrokken naar Amerika of Australië.

Uit de VS kreeg Eisenhower verwijten over de gebrekkige opvang van de vluchtelingen en de trage voortgang. Hij verdedigde zich in een brief aan Truman. De geallieerden waren totaal niet voorbereid op de gecompliceerde en veelomvattende uitdagingen waarvoor zij in de directe nasleep van de oorlog kwamen te staan. Hun soldaten en bestuurders werden in aantal verre overtroffen door de vele miljoenen displaced persons, die zij moesten voeden, kleden, huisvesten, en op de een of andere manier repatriëren. Zij moesten eten en medicijnen uitdelen aan tientallen miljoenen uitgehongerde, dakloze en getraumatiseerde burgers. Zij stonden voor de taak een nieuw burgerlijk bestuur op te bouwen in een voor hen onbekend gebied met een vreemde cultuur en een voor hen nieuwe taal. Te midden van chaos en wetteloosheid dienden zij de orde te handhaven, en een gedemotiveerde bevolking te stimuleren om puin te ruimen en opnieuw te beginnen. Het valt de legerleiding niet kwalijk te nemen dat zij een humanitair probleem in eerste instantie op een logistieke manier benaderde. Maar daarmee waren getraumatiseerde mensen niet geholpen. In 1943 was de United Nations Relief and Rehabilitation Administration (UNRRA) opgericht. Deze organisatie probeerde in de vluchtelingenkampen onderwijs, pers, culturele activiteiten en politieke bewustwording op gang te brengen. Vanwege de moeilijkheid van het werk werd de afkorting ook wel uitgelegd als: You Never Really Rehabilitate Anyone.

De Republikeinse senator Cabot Lodge (Massachusetts) was van mening dat het militaire potentieel van de naar schatting 14 miljoen statenlozen niet verloren mocht gaan. Onvermoeibaar pleitte hij voor een Volunteer Freedom Corps, waarbij soldaten naar nationaliteit en etniciteit in bataljons konden worden ingedeeld. Na voltooiing van hun vrijwillige diensttijd zouden zij voor het Amerikaanse staatsburgerschap in aanmerking kunnen komen. De wetsvoorstellen die Lodge daartoe indiende maakten, mede door het verzet van de regeringen in West-Europa die niets voor loslopende vrijkorpsen op hun grondgebied voelden, geen schijn van kans. Toen Eisenhower later president werd, kreeg het plan een nieuwe impuls. De West-Europese reactie bleef echter afwijzend, en het was maar de vraag hoe het Oostblok op de aanwezigheid van deze militairen aan de grens zou reageren. Het VFC werd ondanks de steun van Eisenhower op de lange baan geschoven en stierf in 1960 een stille ambtelijke dood.

Er ontstond een tweedeling in Europa. Niet alleen werd de oorlogsschade ernstiger naarmate men verder naar het oosten reisde. Maar in het oosten was de smeltkroes van het vooroorlogse Europa door de Holocaust en de etnische zuiveringen vervangen door eenvormigheid. De Joodse en de Duitse minderheidsgroepen waren uitgemoord of verdwenen. De natiestaten werden homogeen. Nationaliteiten bestonden soms alleen nog maar in de vorm van nostalgie. Het westen van Europa was kosmopolitischer. Hier hadden de Nazi’s de bevolkingsgroepen niet tegen elkaar uitgespeeld. De regeringen en hun rollen verschilden van die in Oost-Europa, en de westelijke geallieerden deden hun best om harmonisch samen te werken. West-Europa was in het voordeel en kreeg meer kansen.

Stunde Null was een mythe. Zelfs Wiedergutmachung was niet voldoende om de oude wonden te helen. Wie in Duitsland (of Oostenrijk) het verleden zo snel mogelijk achter zich wenste te laten, kwam het later gekwadrateerd weer tegen. In dit verband is opvallend hoe snel na de val van de Muur (9 november 1989) en de Wiedervereinigung bijna een jaar later de DDR en haar instellingen vergeten zijn. Zij is tot een voetnoot in de Duitse geschiedenis gemaakt. Wij horen weinig meer over de Stasi, die meer mensen in dienst had dan de Gestapo destijds. Het lijkt alsof er een afspraak is gemaakt: vanaf 3 oktober 1990 is er een nieuwe Stunde Null en zijn wij allemaal goede Duitsers. De tijd zal leren hoe houdbaar een dergelijke stilzwijgende afspraak is. Er is in Duitsland sprake van een ultrarechtse opleving. Blijft er werkelijk niets meer van de DDR-geschiedenis over dan een handvol Ostalgie en het Ampelmännchen, het verlichte poppetje bij het verkeerslicht voor voetgangers?

Het valt ook op hoe snel de Koude Oorlog vergeven en vergeten is, tenminste door het Westen. Oost-Europa had meer te lijden gehad en moest een nieuwe rol gaan zoeken. Ook Rusland moest na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie op zoek naar een nieuwe plek. De positie van Rusland is in de westerse euforie over het “winnen” van de Koude Oorlog niet voldoende serieus genomen. Zo snel kun je het verleden nu ook weer niet opzij zetten.