Het einde van de Grote Alliantie

Oost en west tot 1945 (14 en slot)

Er waren grote spanningen tussen de Britten en de Amerikanen aan de ene kant en de Sovjet-Unie aan de andere kant. In het bondgenootschap van de Amerikanen en de Britten waren echter ook haarscheurtjes ontstaan. Churchill was teleurgesteld over de toegeeflijkheid van Roosevelt en woonde tot verbijstering van velen diens begrafenis niet bij (hij kon, zeiden zijn collega’s, thuis niet gemist worden). De Amerikanen op hun beurt hadden genoeg van de onevenredigheid tussen stemvolume en daadwerkelijke oorlogsinspanning van hun eigengereide Britse bondgenoot.

In 1998 is bekend geworden dat Churchill binnen een week na de Duitse capitulatie aan zijn militaire staf opdroeg om de mogelijkheid van een verrassingsaanval op de Sovjet-Unie te onderzoeken. De bedoeling was om de Sovjet-Unie de wil van het westen ten aanzien van Polen op te leggen. De aanval zou voor 1 juli moeten plaatsvinden: de datum dat de eerste Amerikaanse legeronderdelen uit Europa zouden vertrekken. Montgomery kreeg de opdracht om buitgemaakte Duitse wapens te verzamelen voor het geval dat eenheden van de Wehrmacht aan de strijd tegen de Sovjets zouden deelnemen. De Amerikanen zouden voor een voldongen feit worden geplaatst, maar naar verwachting toch aan de strijd meedoen. Churchill kreeg als antwoord van zijn staf te horen dat het een lange, kostbare en totale oorlog zou worden. Stalin was overigens door zijn spionnen volledig op de hoogte van de Britse plannen en overwegingen, die de naam codenaam Operation Unthinkable hadden meegekregen.

Uit de plannen bleek dat Churchill op dat moment het contact met de (geo)politieke werkelijkheid verloren had. Hij was zijn verantwoordelijkheid dat de westelijke geallieerden vastgelopen waren in een omweg over Italië. Hij had Montgomery met diens fouten die tot de trage opmars vanuit Normandië leidden de hand boven het hoofd gehouden. Het was gezien de militaire krachtsverhoudingen ondenkbaar dat zijn plannen voor een oorlog tegen de Sovjets zouden slagen. Het was ook ondenkbaar dat de Amerikanen aan de strijd zouden mee gaan doen: zij hadden hun strijdkrachten nodig voor de oorlog tegen Japan. De VS hield zich aan de afspraken over de bezettingszones en de sectoren in Berlijn. Churchill ging ook ten onrechte van een Brits militair en politiek draagvlak voor zijn plannen uit. De bondgenoot Stalin (de presentatie) kon niet binnen een paar weken ontmaskerd worden als de aartsvijand (de werkelijkheid). De Britten en hun strijdkrachten waren oorlogsmoe. Kort daarna leed Churchill een zware verkiezingsnederlaag. De militairen hadden genoeg van de oorlog, wensten sociale hervormingen, en stemden massaal op Labour. De verkiezingen werden op 5 juli gehouden. De uitslag werd pas drie weken later bekend omdat ook de stemmen van de over de hele wereld verspreide Britse militairen geteld moesten worden.

Churchill moest de aftocht blazen. Inmiddels had hij ook de opdracht gegeven om de verdedigingsmogelijkheden van de Britse eilanden te onderzoeken voor het geval dat de Sovjet-Unie Nederland, België en Frankrijk zou binnenvallen. Dit scenario was niet ondenkbaar. Stalin had namelijk de opdracht gegeven om de mogelijkheden van een inval in Italië en Frankrijk te onderzoeken. Stalin gelastte de plannen af toen hij op de hoogte kwam van het bestaan van de atoombom. Waarom zou hij grote risico’s nemen als de Amerikanen binnen twee jaren uit Europa zouden vertrekken en Frankrijk en Italië met hun grote communistische minderheden ook zonder oorlog wel in zijn handen konden vallen?

De kerndoelstelling van de Grote Alliantie was de onvoorwaardelijke capitulatie van Duitsland geweest. Deze doelstelling was de enige die de Alliantie bijeenhield. Behalve de nederlaag van Duitsland (en van Japan) waren er geen samenvallende belangen. Het bereiken van de doelstelling betekende het einde van de samenwerking. Roosevelt en Churchill hadden de samenwerking met de Sovjet-Unie beter kunnen beschouwen – en presenteren! – als een gelegenheidscoalitie dan als een bondgenootschap. Dat was immers ook de manier waarop Stalin tegen zijn westelijke samenwerkingspartners aankeek. Stalin was geen vriend en geen voor de hand liggende bondgenoot. Churchill en Roosevelt hebben zichzelf en hun omgeving misleid. Zij waren een oude volkswijsheid vergeten: wie met de duivel soep wil eten, moet een lange lepel meenemen. Churchill lijkt in een laat stadium wakker geworden te zijn, maar het was toen al te laat om nog iets tegen de Sovjet-dominantie over Oost-Europa te doen. Er waren ter wille van de strijd tegen Duitsland teveel zaken vooruitgeschoven en toegedekt. Er was in de grote conferenties en door Churchill afzonderlijk teveel toegegeven aan Stalin. En dat was weer onvermijdelijk omdat het Tweede Front te laat geopend werd. In een bondgenootschap is het mogelijk om in goed vertrouwen bepaalde zaken vooruit te schuiven. In een gelegenheidscoalitie gaat het om de samenwerking maar ook om de eigen agenda. Stalin bewaakte zijn eigen agenda. Roosevelt en Churchill deden dit in onvoldoende mate. Duitsland was verslagen, maar de invloedssferen in Europa waren niet gezamenlijk gedefinieerd en de toekomstige positie van Duitsland was niet voldoende omschreven. Zou Duitsland wingewest voor herstelbetalingen zijn, of zou het in brokken verdeeld moeten worden, of een samenwerkingspartner voor economisch herstel kunnen zijn? Deze drie posities sloten elkaar uit.

Er valt veel te zeggen voor de stelling dat de Koude Oorlog aansluitend op de Duitse capitulatie begonnen is, ondanks de triomfantelijke overwinningstoespraken over de waarde van het bondgenootschap. Eigenlijk was er nooit een bondgenootschap. De publieke opinie was misleid. Roosevelt was overleden, Churchill naar een zijtoneel verplaatst, maar Stalin zat vast in het zadel en haalde de ideologische teugels weer aan. Gemeten aan de uitbreiding van de invloedssfeer was de Sovjet-Unie de grote overwinnaar van de oorlog in Europa, ook al was zij qua oorlogsschade de grote verliezer.

In Moskou stonden zestien vertegenwoordigers van de vrije “Londense” Polen voor het gerecht, ondanks het hun beloofde vrijgeleide. Zij werden beschuldigd van medeplichtigheid aan de moord op 200 soldaten van het Rode Leger. Het westen mocht blij zijn dat de doodstraf niet werd geëist. Op 5 juli erkenden de VS en Groot-Brittannië de door Stalin in het zadel geholpen Poolse regering. Een trieste ontwikkeling. Voor Engeland en Frankrijk was de onafhankelijkheid van Polen de inzet van de Tweede Wereldoorlog geweest. Evenmin als in 1939 kwam er nu hulp uit het westen. De vraag was veeleer hoe men nog op een fatsoenlijke manier van de op het altaar van de Realpolitik geslachtofferde vrije Polen af kon komen. De schuld van het mislukken van Market Garden was al op hen afgewenteld. De vrije Poolse strijdkrachten werden nu ook uitgesloten van het meedoen aan de overwinningsparade in Londen. Polen is de meest verraden staat van de Tweede Wereldoorlog geweest.

Dat proces van uitverkoop begon al vroeg in de oorlog bij de vraag naar de toekomstige grenzen van Polen. Stalin was niet van plan terug te keren naar de grens zoals deze er voor het Duivelspact met Nazi-Duitsland lag. Polen zou een groot gebied aan de Sovjet-Unie moeten afstaan en ter compensatie een deel van Duitsland mogen annexeren. In december 1941 kreeg de Britse minister van buitenlandse zaken Eden dit bij een bezoek aan Moskou al te horen. Groot-Brittannië wilde de nieuwe Sovjet-bondgenoot niet van zich vervreemden en probeerde zich als eerlijke bemiddelaar tussen de uiteenlopende belangen van de Sovjet-Unie en van de VS op te stellen. Het State Department vond dit appeasement, maar het Britse Foreign Office was van mening dat het Amerikaanse moralisme overdreven was. Het was immers beter om nu al voor te sorteren op de naoorlogse samenwerking met de Sovjet-Unie. Washington hield echter voet bij stuk en Londen moest inbinden: er kwam op 26 mei 1942 een Brits-Sovjet verdrag waarin beide staten vastlegden geen afzonderlijke vrede met Duitsland te zullen sluiten, niet uit te zijn op gebiedsuitbreiding en zich niet te mengen in elkanders binnenlandse aangelegenheden. De tekst van het verdrag omzeilde de annexatieplannen van Stalin. De veiligheid (geen afzonderlijke vrede met Duitsland) woog voor de Britten zwaarder dan de mogelijkheid van een Sovjet-hegemonie in Oost-Europa. Men wist immers maar nooit of de VS na de oorlog in een nieuwe vlaag van isolationisme terecht zou komen en Europa de rug zou toekeren.

Stalin maakte de verhoudingen er niet beter op door in onderhandelingen met zijn Poolse handlangers de nieuwe grens stap voor stap op te schuiven in de richting van de meest westelijke tak van de rivier de Neisse. Tijdens de conferentie van Jalta was de noodzakelijke verdrijving van Duitsers uit het toekomstige Poolse gebied al georganiseerd. In april 1945 begon de door Stalin in het zadel geholpen Poolse regering al de nieuwe grenspalen langs de Oder en de westelijke Neisse te plaatsen. De westelijke bondgenoten hadden het nakijken en konden niet anders dan zich met grote tegenzin bij deze situatie neer te leggen. Het forceren van een breuk in de Grote Alliantie voordat Japan was verslagen, was ondenkbaar. De westelijke bondgenoten beschikten niet over de machtsmiddelen om Stalin tot andere gedachten te brengen; het Rode Leger had Polen in een ijzeren greep. Stalin bleek onder vrije verkiezingen, socialisme, democratie en annexatie iets heel anders te verstaan dan zijn westelijke bondgenoten dachten. Polen werd een cliëntenstaat van de Sovjet-Unie met gedicteerde grenzen.

Achteraf gezien kwam de Koude Oorlog echt niet uit de lucht vallen. Maar wie kon in het westen werkelijk zien, nu het grote publiek met “ome Joop” een rad voor ogen was gedraaid? De Koude Oorlog heeft een lange voorgeschiedenis. En het eerste probleem waarmee de voormalige bondgenoten te maken kregen, was bijzonder ingewikkeld: wat moest er met Duitsland gebeuren? De Duitse Kwestie heeft de verhoudingen jarenlang verziekt. Daarover gaat de volgende (kortere) serie bijdragen.