Gruweldaden

Oost en west tot 1945 (13)

In oktober 1944 waren de eerste Sovjet-soldaten Oost-Pruisen binnengetrokken. Na een jarenlange opmars door verwoest gebied waren zij verbijsterd en verontwaardigd over de normaliteit van het leven in de Duitse dorpen en op de boerderijen. De porseleinen kopjes stonden op het dressoir, de vloeren waren geschrobd en geboend, de velden zagen er strak omlijnd uit en het vee was weldoorvoed. De Sovjet-militairen gingen door het lint en pleegden gruweldaden tegen de burgerbevolking – zoals de Wehrmacht zich in het oosten ook zwaar misdragen had. Uit het plaatsje Nemmersdorf kwamen na een Russische overval verhalen over verkrachtingen, moorden en kruisigingen. De Nazi-propaganda maakte gretig gebruik van deze verhalen. Het beeld van Nemmersdorf werd nog belangrijker dan de werkelijkheid ervan.

Op 27 januari 1945 werd Auschwitz bevrijd. Een week eerder waren 58.000 gevangenen uit het kamp op een dodenmars naar het westen gestuurd. De gaskamers en crematoria waren opgeblazen. Er bleef echter voldoende bewijsmateriaal over: 368.820 sets herenkleding, 836.265 damesjassen en jurken, en zeven ton mensenhaar. Al deze informatie werd naar Moskou gestuurd, maar vervolgens niet naar buiten gebracht. Waarschijnlijk schreef de partijlijn voor dat de Joden geen speciale categorie mochten vormen; hun lijden moest geïntegreerd worden in het collectieve lijden van de Sovjet-Unie als geheel. Pas aan het einde van de oorlog werd bekend wat het Rode Leger in Auschwitz aangetroffen had. Wat de Holocaust werkelijk betekend heeft, ontdekte men pas later.

Uit de oostelijke gebieden van Duitsland kwam een enorme vluchtelingenstroom naar het westen op gang. De Kriegsmarine probeerde zoveel mogelijk Duitsers uit Oost-Pruisen en elders over zee te evacueren. Toen het voormalige Kraft durch Freude schip Wilhelm Gustloff op 30 januari 1945 werd getorpedeerd, kwamen negenduizend mensen om het leven: de grootste scheepsramp uit de geschiedenis. Via het aanjagen van deze vluchtelingenstroom werd geanticipeerd op de grenswijzigingen in het oosten die voor na de oorlog stonden geagendeerd. Soms verboden fanatieke Nazi’s iedere evacuatie, waarna zij zichzelf op het allerlaatste moment in veiligheid brachten.

Vanaf het moment dat de Britten en Amerikanen de Rijn overstaken, ontstond voor Stalin een wedloop naar Berlijn. Deze stad was voor hem niet alleen maar een statussymbool. Hij hoopte de voor zijn atoomprogramma benodigde geleerden en de voorraad uranium in handen te krijgen. De Sovjet-inlichtingendienst was er niet van op de hoogte dat de Duitsers het grootste deel van hun atoomprogramma naar Haigerloch in het Zwarte Woud hadden verplaatst. Eisenhower had echter tot grote woede van Churchill en Montgomery aan de Sovjets laten weten dat hij niet in een opmars naar Berlijn geïnteresseerd was. Hij gaf de voorkeur aan een aanval verder in het zuiden in de richting van Leipzig en Dresden. Een van de achtergronden daarvan was het door de Duitsers de wereld in geholpen gerucht van het bestaan van een Alpenfestung. Van daaruit zou de zuidelijke flank van de strijdkrachten van de westelijke geallieerden onder vuur worden genomen. Eisenhower had er eigenlijk alleen maar belang bij zo snel mogelijk een einde te maken aan de strijd in Europa, zodat de VS de handen vrij zou krijgen voor het offensief tegen Japan. Roosevelt had er geen belang bij om de problemen met de Sovjets groter te maken dan ze eigenlijk al waren; hij had Stalin nodig voor de strijd tegen de home islands van Japan, want die strijd zou heel zwaar worden.

Stalin liet op zijn beurt weten dat ook voor hem Berlijn aan strategische betekenis ingeboet had. Hij zou aanvallen in de richting van Dresden. Aan de Elbe zouden zijn strijdkrachten de westelijke bondgenoten ontmoeten. Tegen Berlijn zouden alleen secundaire strijdkrachten in een verkenningsoperatie worden ingezet. Dit was pure misleiding. Op 14 april ging vanaf de Oder en de Neisse de “verkenningsoperatie” tegen Berlijn van start met een artilleriebombardement dat binnen één dag twee miljoen granaten op de Wehrmacht afvuurde. Op 19 april was Berlijn omsingeld; diezelfde dag werden Leipzig en Neurenberg door de Amerikanen en de Fransen ingenomen. Op 25 april ontmoetten de Amerikanen en de Russen elkaar bij Thorgau aan de Elbe. Berlijn capituleerde op 2 mei. Zes dagen later deden alle Duitse strijdkrachten dat, in twee afzonderlijke ceremoniën: een in Reims en een, kort daarna, in Berlijn. In Europa was de Tweede Wereldoorlog voorbij.

In een oorlog is verkrachting een veel voorkomend verschijnsel. Alle legers maken zich schuldig aan verkrachting, maar niemand is bereid om dat toe te geven. Wat het Rode Leger op dit gebied heeft aangericht, tart echter de beschrijving. Het getal wordt genoemd van twee miljoen Duitse vrouwen, die (soms meerdere keren) verkracht zijn. Volgens schattingen van de twee belangrijkste ziekenhuizen in Berlijn moeten het er in deze stad alleen al tussen de 95.000 en 120.000 zijn geweest. Wilden de Russen de Duitsers op deze manier straffen voor de wandaden die de Wehrmacht in het oosten had aangericht? Anderen vinden deze verklaring te eendimensionaal: het Rode Leger sloeg ook in Mantsjoerije massaal aan het verkrachten, terwijl daar toch geen sprake was geweest van een inval in Rusland. Zij spreken over een afreageren van de ontberingen van het militaire leven in oorlogstijd op de kwetsbare vrouwen van hun vijanden, en van een reactie op het politiseren en ontseksualiseren van het individu in de vooroorlogse Sovjet-Unie. Razernij blijft echter razernij, hoe men haar rationeel ook verklaren wil. Ook aan Amerikaanse kant is van verkrachtingen sprake geweest; men schat dit aantal op 14.000. De Franse koloniale troepen in Zuid-Duitsland waren berucht.

De verkrachtingen maakten de toekomstige bezetter van het oosten van Duitsland niet geliefd bij de burgers. Ook op ander gebied werkten zij contraproductief: zij verschaften de Duitsers een foutief interpretatiemodel van de oorlog, waarbij zij niet alleen daders, maar vooral ook slachtoffers waren. Zij waren immers niet alleen overvallen door een kwaadaardige ideologie, maar ook door een losgeslagen horde uit het oosten. Dat kwam de voor een toekomstig Europa zo belangrijke Vergangenheitsbewältigung niet ten goede. Deze beschouwingen doen echter niets af aan de concreetheid van het leed dat miljoenen Duitse vrouwen en meisjes is aangedaan; een leed dat zo groot was dat velen de dood verkozen boven het leven. Maar voor de Joden wèrd gekozen, met een vernietigingsmachine.