Oost en west tot 1945 (12)
Op 16 december werden de westelijke geallieerden verrast door het Duitse Ardennenoffensief. Door het slechte weer was luchtverkenning onmogelijk. De Duitsers hadden geen gebruik gemaakt van radioverkeer: er viel door afluisteren niets aan de weet te komen. Een dag voor de Duitse aanval had Montgomery nog aan het hoofdkwartier in Reims gemeld dat de Duitsers niet tot offensieve operaties van enige omvang in staat waren. De Duitse verrassingsaanval sloeg een bres van 60 kilometer breed en 80 kilometer diep in de geallieerde linies. Hitler wilde met de aanval een wig drijven tussen de geallieerde strijdkrachten ten noorden en ten zuiden van de Ardennen, Antwerpen heroveren en een nieuw Duinkerken veroorzaken. De Duitsers kwamen tot 8 kilometer van de Maas, maar slaagden er niet in om een groot brandstofdepot dat zij voor hun verdere opmars nodig hadden in handen te krijgen. Bij St. Vith moesten 8.000 geallieerde militairen zich overgeven. Bij Malmédy schoot de SS 86 ongewapende Amerikaanse krijgsgevangenen dood. Bastogne hield echter stand. De Amerikaanse bevelhebber ter plaatse beantwoordde een Duits verzoek om zich over te geven met een kort en krachtig: nuts (mijn rug op). Vanuit het noorden schoot Montgomery te hulp om de bres te helpen dichten, vanuit het zuiden deed Patton hetzelfde. De Duitsers kregen niet alleen met een gebrek aan brandstof te maken, maar ook met een gebrek aan tijd. Het weer werd beter en de geallieerde luchtstrijdkrachten konden luchtsteun gaan verlenen. Door de bombardementen lukte het de Wehrmacht niet om ook maar één bevoorradingstrein over de Rijn naar het strijdtoneel te sturen.
Op 22 januari bliezen de Duitsers de aftocht. De westelijke geallieerden konden hun verliezen weer aanvullen. Dat lukte de Duitsers niet meer; zij hadden alles op deze ene kaart gezet, en verloren. Dat aanvullen van de verliezen kostte de geallieerden echter tijd; de crisis in de bevoorrading was nog maar kort geleden opgelost doordat zij de haven van Antwerpen eindelijk in gebruik hadden kunnen nemen. Eisenhower zag zich genoodzaakt om heel behoedzaam te werk te gaan. Op 7 maart viel de Ludendorff-spoorbrug bij Remagen vrijwel onbeschadigd in Amerikaanse handen. Een dag later stak Montgomery bij Wesel de Rijn over. Patton deed hetzelfde bij Koblenz. De Sovjets stonden toen al meer dan een maand aan de oevers van de Oder en de Neisse. Zij waren nog maar 66 kilometer van de buitenwijken van Berlijn verwijderd. Stalin had zijn westelijke bondgenoten in hun strijd in de Ardennen gesteund door het vervroegen van zijn winteroffensief.
Van 4 – 11 februari 1945 vond in Jalta de laatste tijdens de oorlog met Duitsland gehouden topconferentie plaats. Kort daarvoor had Roosevelt voor de vierde keer de presidentiële eed op de grondwet afgelegd. Hij was nu 63 jaar. Behalve zijn handicap, opgelopen door polio, leed hij nu ook aan een ernstige hartkwaal. Hij ging met die kwaal om zoals hij met zijn handicap omging: zoveel mogelijk negeren. Maar hij zag er slecht uit en maakte soms een afwezige indruk. Zijn agenda was na de top van Teheran niet wezenlijk veranderd: hij had de medewerking van de Sovjet-Unie nodig voor het verslaan van Japan. Als de Sovjet-Unie hier een “Tweede Front” zou openen, werd de strijd tegen Japan met een jaar bekort en bleven veel Amerikaanse mensenlevens gespaard. Dit advies had Roosevelt van zijn militaire topmensen meegekregen (de atoombom stond nog niet op het militaire netvlies). Ook voor zijn grootse plan van de VN als opvolger van de Volkenbond had hij de medewerking van Stalin nodig. Vergeleken bij deze prioriteiten was hij minder in Oost-Europa geïnteresseerd.
Ook Churchill begon slijtageverschijnselen te vertonen. Hij had zichzelf al buitenspel gezet door zijn eindeloos herhaalde pleidooi voor een opmars door de zachte onderbuik van Europa. Tijdens zijn ontmoeting met Stalin in Moskou had hij zoveel weggegeven dat het niet meer terug te halen was. Roosevelt wilde beslist niet de indruk wekken dat hij met Churchill tegen Stalin onder één hoedje speelde. Feitelijk gebeurde in Jalta het omgekeerde: Roosevelt en Stalin werkten samen tegen Churchill. Weer vertrouwde Roosevelt op zijn charme waarmee hij Stalin aan zijn kant zou kunnen krijgen. De conferentie in Jalta ging, anders dan die in Teheran, voornamelijk over de situatie na afloop van de oorlog.
In Jalta had Stalin dus een sterke uitgangspositie. Zijn strijdkrachten waren in het voordeel. Hij had een duidelijke strategie waar hij niet van afweek. Hij was niet van plan het terrein dat hij gewonnen had ooit weer prijs te geven. Hij wilde een bufferzone van Sovjet-gezinde satellietstaten om een volgende aanval vanuit het westen op Rusland uit te sluiten. Tijdens de oorlog had hij niet te koop gelopen met zijn ideologische kleuren, maar ontkleurd was hij zeker niet. Een week voor het begin van de conferentie had hij tegen bezoekers uit Joegoslavië gezegd dat de kapitalistische landen nu verdeeld waren tussen democraten en fascisten. Samenwerking met de democraten was nu geboden om de fascisten te bedwingen. Straks zou echter de strijd tegen de democratische kapitalisten onvermijdelijk zijn. Stalins strategische voorsprong en zijn eenduidige strategie werden versterkt door een psychologisch voordeel: de Sovjet-Unie had in de strijd tegen de Nazi’s de grootste offers gebracht. Als de westelijke bondgenoten dit uit het oog verloren, gaf Stalin maar al te graag een geheugensteuntje.
De onderhandelingen leverden resultaten op. In de toekomstige Algemene Vergadering van de VN kregen behalve de Sovjet-Unie ook Wit-Rusland en Oekraïne een eigen zetel. In de Veiligheidsraad kreeg de Sovjet-Unie één zetel, met vetorecht. Ten aanzien van Polen was Stalin echter tot weinig concessies bereid. De Poolse regering in Londen was naar zijn zeggen bezig een guerrilla tegen het Rode Leger te financieren. De tegenwerpingen van Churchill over het ondemocratische gehalte van de door Stalin erkende voorlopige regering in Warschau mochten niet baten; Stalin antwoordde dat hij zich aan de met Churchill gemaakte afspraak hield, al ging het in Griekenland ten aanzien van de communisten beslist niet democratisch toe. De voorlopige regering in Warschau kon wel aangevuld worden met enkele “Londense” Polen (voor decoratieve doeleinden, zei Stalin zijdelings tegen Molotov) maar niet worden vervangen. Om Roosevelt voor wat betreft de Poolse kiezers in de VS gerust te stellen, werd een Declaration of Liberated Europe opgesteld. De chef-staf van Roosevelt zei dat de overeenkomst zo elastisch was dat de Sovjets haar van Jalta tot Washington op konden rekken zonder haar te breken. Ten aanzien van Polen was Jalta alleen maar een naschrift op de top van Teheran.
Stalin zegde toe om binnen twee maanden na de Duitse capitulatie de oorlog aan Japan te verklaren. Hij had naar zijn zeggen wel een goede reden nodig om aan de bevolking van de Sovjet-Unie die al zoveel geleden had, uit te leggen waarom een nieuwe oorlog nodig was. Als concessie kreeg hij territoriale winst ten koste van Japan en van China toegezegd. Dit deel van de overeenkomst moest echter geheim blijven omdat Tsjang Kai-Shek niet geïnformeerd of geraadpleegd was. Roosevelt nam de verplichting op zich om dit te zullen doen, maar kwam daar door zijn overlijden niet meer aan toe. Het was duidelijk dat de VS in haar strijd tegen Japan China als serieuze bondgenoot inruilde voor de Sovjet-Unie.
Een ander punt van overleg vormde de terugkeer van de in handen van Duitsland gevallen krijgsgevangenen naar de Sovjet-Unie. De Sovjets en hun westelijke bondgenoten wilden hun krijgsgevangenen zo snel mogelijk repatriëren. De westelijke geallieerden doorzagen echter de bedoeling van de Sovjets niet om alle krijgsgevangen genomen Sovjet-militairen als potentiële landverraders te behandelen. Dit leidde later tot schokkende taferelen: Sovjet-soldaten maakten liever een einde aan hun leven dan mee te werken aan terugkeer naar de Sovjet-Unie.
Stalin eiste tien miljard dollar (toenmalig prijspeil) als herstelbetaling van Duitsland, of het equivalent daarvan in industrie en machines. Ook wilde hij met zijn bondgenoten Duitsland opdelen in meerdere staten. Hoe beide uitgangspunten echter samen moesten gaan, was echter niet duidelijk. De bondgenoten bleven bij het op 12 september 1944 in Londen vastgestelde plan om Duitsland in drie bezettingszones in te delen. Omdat Roosevelt de Amerikaanse strijdkrachten op korte termijn uit Europa wilde terugtrekken, zou Groot-Brittannië tegenover de Duitsers en tegenover de Sovjet-Unie alleen komen te staan. Churchill wilde dat vermijden en vroeg om een extra bezettingszone voor Frankrijk. Stalin ging akkoord, mits de Franse zone niet ten koste van het aan de Sovjets toegewezen gebied zou komen.
Aan Stalin is in Jalta niets cadeau gedaan wat hij niet allang in zijn bezit had. Voor een nieuwe oorlog, nu tegen Stalin en met Duitse participatie, zou geen draagvlak bestaan. De eis tot een onvoorwaardelijke capitulatie, het talmen met het Tweede Front en de trage opmars vanuit het westen maakten een andere uitkomst dan die van Jalta onmogelijk. Er werd een bondgenootschap gepresenteerd. Daarbij vergisten Roosevelt en Churchill zich beiden deerlijk in Stalin. De werkelijkheid was machtspolitiek. Omdat de VS en Groot-Brittannië dit niet doorzagen, trokken zij aan het kortste eind.
De uitkomst van Jalta werd later voor de uit Oost-Europese landen afkomstige kiezers in de VS onverteerbaar. In Jalta zou verraad zijn gepleegd door hoge medewerkers van he State Department. Met deze mythe kon het slechte resultaat van Jalta worden verklaard. De mythe werd extra aangejaagd doordat Alger Hiss, een lid van de delegatie van de VS, later werd ontmaskerd als Sovjet-spion. Bij deze ontmaskering speelde de politicus Richard Nixon, de latere president, een grote rol. “Het verraad van Jalta” is echter een mythe. Voor Jalta waren Churchill en Roosevelt verantwoordelijk. Hun rol mag niet gemaskeerd worden. Hoe men het ook wendt of keert: Stalin was de grote overwinnaar van de Tweede Wereldoorlog. Mede daarom wilde president Truman de rol van de Sovjet-Unie tegen Japan beperkt houden.
Diederik denkt dwars 