Oost en west tot 1945 (11)
De oorlog wordt niet alleen op het slagveld beslist, maar ook op het gebied van aanvoer van strijdkrachten en voorraden: de logistiek. Op dit gebied begonnen de problemen voor de westelijke geallieerden steeds groter te worden. Alle aanvoer moest uit de Normandische havens plaatsvinden. De andere havens aan het Kanaal werden nog steeds hardnekkig door de Duitsers verdedigd. De Red Ball Express, een colonne van 6.000 vrachtwagens op voor de konvooien gereserveerde wegen, begon zichzelf op te eten: het kostte vijf ton brandstof om een ton brandstof aan het front te krijgen. Het geallieerde offensief begon te haperen. Eisenhower had niet alleen de taak om zijn onderbevelhebbers Montgomery, Bradley en Patton op elkaar af te stemmen, maar ook om de schaarste onder hen te verdelen. De aanvoerlijnen werden steeds langer. Op 3 september werd Brussel bevrijd, en op 4 september viel Antwerpen in handen van de Britten en de Canadezen. De haveninstallaties waren vrijwel onbeschadigd.
Het lag nu voor de hand om de oevers van de Westerschelde vrij te maken, zodat de geallieerden de haven van Antwerpen in gebruik konden nemen en er een einde zou komen aan de logistieke crisis. Begin september was het nog vrij eenvoudig geweest om Zeeuws-Vlaanderen, Zuid-Beveland en Walcheren te bevrijden omdat de Duitse aftocht in volle gang was. Montgomery had echter andere plannen voor een snelle opmars naar Duitsland, en Eisenhower liet na om op zijn strepen te gaan staan. De Duitsers kregen zo de tijd om versterkingen naar Zeeland over te brengen. Daardoor duurde het tot 26 november voordat de haven van Antwerpen in gebruik kon worden genomen. Het was een van de ergste strategische blunders in de oorlog. De Duitsers kregen de gelegenheid om zich te hergroeperen en hun Siegfriedlinie te versterken. De geallieerde verwachting dat de oorlog met Kerst al kon zijn afgelopen, kwam niet uit.
De strijd tegen Duitsland kwam in een impasse terecht door het mislukken van een operatie van Montgomery. Een dag na de bevrijding van Antwerpen diende Montgomery bij Eisenhower een gedurfd plan in. Het bestond uit twee onderdelen: Market (luchtlandingen bij de bruggen over de grote rivieren op de lijn Eindhoven-Arnhem) en Garden (een opmars vanuit België om de parachutisten te ontzetten). Wilde Montgomery zich bij zijn collega’s revancheren voor zijn gebrekkige prestaties en beschadigde reputatie? Hij pleitte er voor om Eisenhowers strategie van een opmars over een breed front los te laten, alle beschikbare middelen op één punt te concentreren en de Rijn over te steken. Een gerichte stoot in noordelijke richting om de Siegfriedlinie heen zou tot een instorting van Duitsland leiden. Het werd volgens hem tijd om de luchtlandingstroepen, die sinds D-Day niet meer waren gebruikt, in te zetten. Achter Montgomery’s aandringen zat ook een vraag van het Britse kabinet: wat kon er gedaan worden tegen de uit Nederland gelanceerde V-2’s, die in Londen dood en verderf zaaiden?
Het was een plan dat in korte tijd in elkaar geflanst was. Er waren allerlei ingebakken knelpunten. De terreinen waar de luchtlandingen zouden plaatsvinden, lagen te ver van de te veroveren bruggen af. De parachutisten kregen verkeerd afgestelde radio’s mee, zodat zij niet met elkaar konden communiceren of luchtsteun konden inroepen. Er waren Duitse pantsertroepen in de buurt van Velp gelegerd. Via het Nederlandse verzet waren de Britten hiervan op de hoogte, maar Montgomery zag geen kans meer om zijn plannen te wijzigen. De lange opmars vanuit België naar de bruggen moest plaatsvinden over een smalle straatweg. Het naast de weg gelegen terrein was te drassig om er met pantservoertuigen te kunnen manoeuvreren. Elk Duits achterhoedegevecht vertraagde de opmars en leidde tot nieuwe filevorming.
De onderneming mislukte. Het zuiden van Nederland werd voor een deel bevrijd, maar de strategische doorbraak naar het Roergebied werd niet gehaald omdat de versterkingen de brug bij Arnhem niet op tijd bereikten. Het was letterlijk een brug te ver. Alles was op één kaart gezet. De andere geallieerde legers waren qua bevoorrading op rantsoen gezet. Market Garden was niet het daverende slotakkoord van de invasie, maar haar anticlimax. De operatie was een verspilling van mankracht, materiaal en brandstof. Het zou een half jaar duren voordat de geallieerden nu werkelijk de Rijn konden oversteken. De Poolse parachutistenbrigade, die twee jaren had geoefend voor de bevrijding van Warschau, werd bij Driel en Oosterbeek niet alleen opgeofferd, maar kreeg ook ten onrechte de schuld van het mislukken van de operatie (in 2006 heeft Koningin Beatrix dit onrecht goedgemaakt door aan de brigade de Militaire Willemsorde toe te kennen).
Montgomery gaf later toe dat hij ten aanzien van de Westerschelde een fout had gemaakt, maar dat Market Garden had kunnen lukken als hij maar voldoende manschappen en middelen tot zijn beschikking gekregen had. Hij legde daarmee de schuld bij zijn collega-bevelhebbers en vooral bij Eisenhower. Hij werd na de oorlog dan ook het middelpunt van een controverse. In Normandië was hij er al in geslaagd zijn collega’s van zich te vervreemden. Door zijn onuitstaanbaar gepoch werden de verhoudingen er niet beter op. Hij slaagde er niet in om zich aan te passen aan de veranderende situatie die door het groeiende Amerikaanse overwicht ontstond en stelde zich steeds anti-Amerikaanser op. Achttien jaar na de oorlog ontplofte Eisenhower eindelijk. In een interview noemde hij Montgomery een egocentrische psychopaat die de eerste door hem gemaakte fout nog moest toegeven. Militair gesproken had het voor de hand gelegen om Montgomery na zijn mislukkingen op een zijspoor te rangeren. Vanwege politieke redenen was dit niet mogelijk. Het was niet het enige politieke ongeluk dat plaatsvond.
Onvoorwaardelijke overgave: dat bleef de geallieerde boodschap aan Duitsland, ook na de mislukte aanslag op Hitler van 20 juli 1944. Het was duidelijk dat de verwijdering van één persoon niet voldoende zou zijn. De Nazi’s vertrouwden de Wehrmacht niet meer en verstevigden hun greep op het militaire apparaat. Als teken daarvan werd het traditionele militaire saluut vervangen door het verplicht brengen van de Hitlergroet. Een afzonderlijke vrede met het westen zat er niet meer in. De Britten stonden achterdochtig tegenover het Pruisische officierscorps, waarmee zij in de Eerste Wereldoorlog al hadden kennisgemaakt. Wat er echter na deze onvoorwaardelijke overgave met en in Duitsland diende te gebeuren, bleef vooralsnog onhelder.
Op 9 oktober 1944 werd er in Moskou een opmerkelijke topconferentie van Churchill en Stalin gehouden. Churchill had eind september, toen de opstand in Warschau nog bezig was, om dit gesprek gevraagd. Hij was, anders dan Roosevelt, zeer bezorgd over de toekomst van Oost- en Zuid-Europa. Roosevelt dacht dat hij met zijn charme Stalin wel in bedwang zou kunnen houden. Hij verwachtte dat de Sovjet-Unie na het verslaan van Duitsland in verschillende nationaliteiten uit elkaar zou vallen. Hij zelf kon niet op reis gaan vanwege de naderende presidentsverkiezingen in de VS en liet zich bij de gesprekken tussen Churchill en Stalin vertegenwoordigen door Harriman, de ambassadeur van de VS in Moskou. In zijn onderhoud met Stalin moest Churchill erkennen dat de Poolse kwestie in principe in Teheran al geregeld was, ook al was de Poolse regering in ballingschap in Londen niet op de hoogte van wat er buiten haar om was afgesproken. Stalin beschouwde het Lublin-comité, de Sovjet-gezinde marionettenregering, als de wettige vertegenwoordiger van het Poolse volk. Churchill en Roosevelt waren bij de gedachte van een Sovjet-dominantie kennelijk slechts uitgegaan van de gebieden van defensie en buitenlandse zaken. In hun verwachting zou het economische systeem van Polen open zijn voor de vrijhandel; deze zou een nieuwe economische crisis helpen te voorkomen. Impliciete verwachtingen vormden echter nog geen strategie. Hadden de westelijke geallieerden nu, na het eindelijk openen van het Tweede Front, meer recht van spreken dan zij in Teheran hadden, of was dit recht – zo het al bestond – door het gepruts van Montgomery verloren gegaan? Het kwam niet allemaal openlijk op tafel, maar vormde wel degelijk de achtergrond van het gesprek.
In de volgende fase deed Churchill een stap die nogal ver ging. Hij legde een papiertje op tafel met daarop een voorstel hoe Oost- en Zuid-Europa tussen Oost en West in verschillende invloedssferen kon worden ingedeeld, met de daarbij behorende percentages. Griekenland zou voor 90% onder de invloedssfeer van het Westen moeten vallen. Daarmee stelde Churchill het oostelijke gedeelte van de Middellandse Zee en de toegang tot het Suezkanaal veilig; de communisten mochten in de Griekse burgeroorlog geen kans krijgen. Roemenië en Bulgarije, waar het Rode Leger al voor de deur stond, zouden voor 90 en voor 75% onder de invloedssfeer van de Sovjets vallen; Joegoslavië en Hongarije voor 50%. Stalin ging akkoord en vinkte het papiertje af. (Een paar dagen later drukte Molotov er bij zijn Britse collega Anthony Eden een verhoging van bepaalde percentages door: in Hongarije en Bulgarije werd het Sovjet-aandeel naar 80% verhoogd, en in Joegoslavië naar 60%). Churchill stelde voor om het papiertje te verbranden, maar Stalin wilde dat Churchill het zou bewaren. Churchill beschouwde het naar zijn zeggen naughty document als een werkdocument voor de duur van de oorlog, maar Stalin beschouwde de afspraak als een echte overeenkomst. Hoe kon het ook anders, nu hij zoveel erkenning op een presenteerblaadje aangeboden had gekregen?
Tijdens een diner op de Britse ambassade – het was de eerste keer dat Stalin een buitenlandse ambassade bezocht – probeerde Churchill de schade voor Polen nog ietwat te beperken. Hij zei in zijn tafelrede dat de Britten ten strijde waren getrokken om de vrijheid en onafhankelijkheid van Polen te garanderen. Er zou nu toch op zijn minst respect moeten zijn voor het Rooms-Katholieke karakter van Polen. Wat er in Polen ging gebeuren, zou de relaties met het Vaticaan niet mogen beschadigen. Op dat moment stelde Stalin de later berucht geworden vraag, hoeveel divisies de paus eigenlijk had. Op 12 oktober kwam Harriman achter de “percentage-overeenkomst”. Churchill was op dat moment bezig om de overeenkomst in een brief aan Stalin formeel te maken. Onder druk van Harriman deed hij dit niet. Roosevelt nam later kennis van de overeenkomst maar sprak zich om politieke redenen niet over de details ervan uit.
Churchill vroeg de leider van de Poolse regering in ballingschap in Londen om meteen naar Moskou te komen. Daar moest Mikolajczyk voor de vierschaar van Churchill, Eden, Molotov en Stalin verschijnen en werd hij onder grote druk gezet om de nieuwe oostgrens van Polen te accepteren en samen te werken met de marionettenregering die Stalin inmiddels achter de coulissen klaar had staan. Toen hij tegenstribbelde, riep Molotov uit dat dit eigenlijk allemaal in Teheran al geregeld was en dat Roosevelt er mee had ingestemd. In een afzonderlijk gesprek met Mikolajczyk zei Churchill dat hij zijn goede relatie met de Sovjet-Unie niet ter wille van de Poolse regering in ballingschap op het spel zou zetten. Stalin gaf aan het Lublin-comité de opdracht om met Mikolajczyk en zijn mensen samen te werken. Meer dan een doekje voor het bloeden van de gewetens van Churchill en Roosevelt was deze opdracht echter niet. Begin januari 1945 ging Stalin over tot erkenning van zijn voorlopige Poolse regering. Roosevelt en Churchill stonden voor een voldongen feit.
Churchill beschouwde zijn reis als een succes. Hij had het Suezkanaal voor het Britse Empire veiliggesteld. Hij deed dit echter ten koste van een uitverkoop van Oost-Europa en in het bijzonder van Polen. Misschien liet de feitelijke situatie van dat moment geen andere keuze toe. Maar Churchill begon op dat ene moment wel erg te lijken op zijn zo verguisde voorganger Chamberlain.
Diederik denkt dwars 