Dodelijke dogmatiek

De Bom en de bommen (6)

Churchill probeerde het nieuwe beleid van area bombing, dat van de nood (het was moeilijk om ’s nachts doelwitten te raken) een òndeugd maakte (dan maar een groter doelwit kiezen, een stad kan niet verborgen blijven) naar buiten toe te verdoezelen. Zeker, er vielen slachtoffers onder de burgerbevolking en mensen raakten hun huis en haard kwijt. Maar dit was een onopzettelijk en onvermijdelijk neveneffect van het bombarderen van specifieke militaire en economische doelwitten, die nu eenmaal vaak in de nabijheid van steden liggen (deze politieke leugen is ook tijdens de Koude Oorlog gebruikt). Luchtmachtcommandant Harris wilde van deze aarzeling niets weten en drong bij de regering aan op eerlijkheid. De specifieke doelen van het bombardementsoffensief waren nu juist het verwoesten van Duitse steden, het doden van Duitse arbeidskrachten en het verstoren van de civiele samenleving door heel Duitsland heen. Het was een bewuste keuze en niet een onvermijdelijk bijverschijnsel. Het was volgens Harris ook de enige manier om Duitsland op de knieën te krijgen. Van andere manieren wilde hij niet weten. Hij kreeg de bijnaam bomber Harris, maar onder de bemanningen van de RAF werd hij ook wel butcher Harris genoemd. Dit laatste niet vanwege de op de grond aangerichte slachtpartij, maar vanwege het schijnbare gemak waarmee hij de verliezen aan bemanningen en toestellen accepteerde.

Met behulp van nieuwe navigatiemiddelen werden de steden in het Ruhrgebiet een gemakkelijk te bereiken doelwit. Tussen maart en juli 1943 werd grote schade aan deze steden en industrieën toegebracht, en de eigen verliezen waren aan te vullen met nieuwe bemanningen en toestellen. Bij de meerdaagse bombardementen op Hamburg (operation Gomorrah, eind juli 1943) werd dit al anders. De vluchten naar en vanuit vijandelijk gebied duurden langer zodat de Duitse Luftwaffe en het afweergeschut meer tijd hadden om de bommenwerpers onder vuur te nemen. In Hamburg werd voor het eerst een vuurstorm aangericht. De diverse brandhaarden joegen de lucht omhoog, zodat er grote hoeveelheden nieuwe lucht werden aangezogen, de brandhaarden zich samenvoegden en het vuur steeds heviger werd. Er vielen 43.000 doden en 37.000 gewonden. Het aantal vluchtelingen uit de stad bedroeg een miljoen. Hamburg, de tweede stad van het Reich, herstelde zich tijdens de oorlog niet van deze vernietigende klap. Maar het moreel van de bevolking brak niet, de belangrijkste wapenproductie werd niet aangetast en de Duitsers begonnen hun luchtafweer en luchtverdediging te versterken.

Toen Harris de bombardementen uitbreidde naar Berlijn en andere ver van de Britse eilanden af gelegen steden liep het bombardementsoffensief vast. De RAF had geen overwicht in de lucht, want er waren geen jachtvliegtuigen die de bommenwerpers over grote afstanden konden escorteren. Duitse nachtjagers konden de Britse bommenwerpers nu op de heen- én op de terugweg bestoken, na tussentijds even brandstof getankt te hebben. De verliezen aan bemanningen en toestellen liepen zo hoog op dat het moreel begon in te zakken. Het dieptepunt was de aanval op Neurenberg van 30 maart 1944. Van de 795 bommenwerpers gingen er 95 verloren. De opdracht van de geallieerde opperbevelhebber Eisenhower om de wegen en spoorlijnen in Frankrijk te bombarderen in verband met het naderen van de geallieerde invasie kwam als een welkome adempauze – behalve voor Harris, die elke beperking of onderbreking van “zijn” strategische bombardementen ongewenst vond.

Door de Japanse aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941 en de vier dagen later volgende Duitse oorlogsverklaring aan de Verenigde Staten kwam er een einde aan de neutraliteit van de VS. Roosevelt beloofde Stalin, die nu ineens bondgenoot tegen Duitsland was, zo snel mogelijk in het westen een “tweede front” te openen om de druk op het Rode Leger te verlichten. De USAAF (United States Army Air Forces) wilde zichzelf en haar nut bewijzen. Zelfs de VS had niet direct de vereiste productiecapaciteit, en de Navy met haar vliegdekschepen en de Marines visten in dezelfde vijver. Of de bemanningen nu rijp of groen waren: Duitsland moest gebombardeerd worden. Weer werd militair gezond verstand ondergeschikt gemaakt aan politieke afwegingen.

De Amerikaanse doctrine was om bij daglicht te bombarderen. Zo konden op geselecteerde militaire en industriële doelen precisiebombardementen worden uitgevoerd. De Amerikanen hadden goede apparatuur om hun bommen te richten, maar de lucht boven het Europese vasteland was niet zo onbewolkt als men dat bijvoorbeeld in Texas gewend was. De Duitse luchtafweer en de jachtvliegtuigen waren na Hamburg meer dan paraat. Luchtoverwicht ontbrak. Tussen 1942 en 1944 kwam er weinig terecht van precisiebombardementen. De opzet en de doctrine van de door de USAAF uitgevoerde bombardementen waren anders dan die van de RAF, maar qua effect maakte het niet zoveel verschil. De Duitsers streden een thuiswedstrijd, net zoals de RAF het in 1940 gedaan had. De Amerikaanse verliezen waren groot. In Schweinfurt lagen kogellagerfabrieken. Op 14 oktober 1943 vond een bombardement plaats. 229 toestellen bereikten Schweinfurt; 60 toestellen stortten neer, 138 werden beschadigd.

Ook voor de USAAF kwam het bevel van Eisenhower om over te schakelen naar tactische bombardementen op verbindingen en communicatiecentra in Frankrijk als een adempauze. Deze bombardementen hadden wél een direct meetbaar effect. De Duitsers waren niet in staat om uit het achterland versterkingen naar de Normandische invasiestranden te sturen. Ook de bombardementen op Duitse installaties om brandstof te produceren hadden effect. Duitse jachtvliegtuigen konden minder vlieguren maken en nieuwe Duitse piloten waren daarom minder goed getraind. De doorbraak naar een luchtoverwicht boven Duitsland kwam pas toen de P-51 Mustang, een jachtvliegtuig voor de lange afstand, beschikbaar kwam. Het was daarna niet meer de vraag of de bommenwerper er wel doorheen zou komen, maar welk doel zou moeten worden gekozen. Het gerichte, selectieve bombarderen van militaire en industriële doelwitten sorteerde meer effect dan het algemeen aanvallen van steden. Bovendien lagen de gecreëerde puinhopen de oprukkende geallieerde tanks alleen maar in de weg. Toch werd het strategische bombardement niet losgelaten. De doctrine won het van het gezond verstand: dodelijke dogmatiek.

Bomber Command was nu in staat om tot in het oosten van Duitsland door te dringen. Steden als Berlijn, Leipzig, Chemnitz en Dresden vormden volgens Churchill aantrekkelijke doelwitten om de opmarcherende Russen te hulp te komen: de chaos zou een Duitse tegenaanval of een georganiseerde verdediging onmogelijk maken. Tijdens de Jalta-conferentie (4-11 februari 1945) vroegen de Russen inderdaad om aanvallen op de communicatiecentra. Zij noemden Berlijn en Leipzig. Dresden werd niet genoemd. Deze stad was nog vrijwel onbeschadigd en zat vol vluchtelingen. Op 13 februari 1945 werd de stad getroffen door een massaal Brits-Amerikaans bombardement. De vuurstorm, die in Hamburg een bijverschijnsel was, werd nu opzettelijk veroorzaakt door een zorgvuldige mix van explosieve brisantbommen (gebroken gas- en waterleidingen, “tochtgaten” in muren en straten) en brandbommen. Ook was precies uitgerekend wanneer de mensen door de hitte de schuilkelders moesten verlaten en de hulpverleners actief werden. Op dat moment volgde een tweede golf bommenwerpers. Bijna de helft van de huizen in Dresden was beschadigd of verwoest. Er vielen 25 à 30.000 slachtoffers. Van het historische centrum van de stad, waaronder de Frauenkirche, bleven alleen puinhopen over. Heeft het bombardement de opmars van het Rode Leger geholpen? Het is onzeker, want Dresden werd pas op 8 mei door de Russen bereikt. Dresden bleef een knooppunt van verbindingen; ondanks de verwoesting van het Hauptbahnhof reden er al na drie dagen op beperkte schaal weer treinen. Harris claimde na de aanval dat Dresden terecht verwoest was, maar Churchill kreeg aarzelingen.

Bij de Duitse bombardementen op Engeland vielen 60.000 burgerslachtoffers. Door de bombardementen op Duitsland kwamen rond een half miljoen mensen om. Zeven miljoen Duitsers werden dakloos. Een vijfde deel van alle woningen was vernietigd. Tegen iedere ton aan bommen op Engeland stond driehonderd ton aan bommen op Duitsland. Hoe effectief waren de strategische bombardementen op steden? Het moreel van de Duitse bevolking werd niet gebroken. De verhoopte massale volksopstand tegen Hitler bleef uit. En Brits onderzoek toonde na de oorlog aan dat de totale Duitse productie niet sterk aangetast was: de maximale schade bedroeg 10% en dit percentage werd pas in 1945 bereikt. Het productieverlies in de wapenindustrie lag voor 1943 op 3%. Het Area Bombing had 45% van de door de RAF afgeworpen bommen gevergd. Het resultaat was teleurstellend.

Het valt achteraf op hoe geruisloos een morele grens werd gepasseerd. Kun je op huizen mikken zonder mensen te raken (dehousing) en kwam het Area Bombing Directive niet neer op een opdracht tot massamoord? Er wordt tot op de dag van vandaag over gedebatteerd. Men verdedigt de bombardementen door te zeggen dat de Duitsers begonnen zijn. Het ging er niet om te doden, maar om te vernielen. Bovendien zijn burgers zo belangrijk voor de oorlogsproductie dat zij een legitiem doelwit vormden. De oorlog tegen een onmenselijk regime dat zich aan de Holocaust schuldig maakte moest zo snel mogelijk gewonnen worden. En, heel gewoon: oorlog en matiging gaan niet samen. De Amerikanen deden het qua effect geen haar beter en gingen op basis van de in Europa opgedane ervaringen over op area bombing van Japanse steden. Anderzijds wordt gevraagd waarom er dan niet specifiek tegen de Holocaust is gebombardeerd, of het doel de middelen altijd heiligt en hoe zinvol dan het bestaan van een Haagse Conventie nog is. Feitelijk is het er op neergekomen: moraal volgt techniek. Het zou niet de laatste keer zijn. De inzet van technologie schiep afstand tussen de planners en uitvoerders van de bombardementen en hun slachtoffers; daardoor werd het menselijk geweten op afstand gezet. Dit is een conclusie achteraf en eigenlijk een anachronisme. De discussie is namelijk tijdens de oorlog nauwelijks gevoerd.

De afstand van Dresden naar Hiroshima is niet zo groot. Het vernietigingsbombardement was een in de Tweede Wereldoorlog sinds 1942 door de geallieerden geaccepteerde strategie. In 1945 vond voor militairen en politici alleen een schaalvergroting plaats. Toen werd de grens dat 1 ton aan explosieve kracht ook 1 ton aan laadvermogen vereiste, doorbroken. Er loopt een rechtstreekse lijn van de bommen naar de Bom. Pas achteraf sprak men over een grens in 1945 en de intrede van het nucleaire tijdperk.