Van slakkengang naar zevenmijlslaarzen

De Bom en de bommen (3)

De Britten konden zich niet, zoals de VS, de luxe veroorloven om de kat uit de boom te kijken. Zij waren volop in oorlog met Duitsland en kenden ook een traditie van samenwerking tussen wetenschap en overheid. Het Britse nucleair onderzoek werd voortgezet, versterkt door de overkomst van uit Duitsland gevluchte natuurkundigen. Dit leidde tot een wetenschappelijke adviescommissie, die later de naam MAUD-committee kreeg: Military Application of Uranium Detonation. De Britten waren op zichzelf aangewezen omdat de Amerikanen niet erg behulpzaam waren: de Britse ambassadeur in Washington kreeg te horen dat de Britten hun tijd beter konden besteden aan urgentere zaken en het kernonderzoek gerust aan de Amerikanen konden overlaten. De Britten wilden echter meters maken en kwamen op 15 juli 1941 met het MAUD-rapport met bijbehorende aanbevelingen. Voordat de Britse regering het officiële exemplaar kreeg en het rapport kon goedkeuren, kreeg Briggs alvast een kopie. Het rapport was beknopt en stellig: de Bom was mogelijk en men moest alle krachten inspannen om de Bom ook daadwerkelijk te bouwen, samen met de VS. In de oorlog zou de Bom de doorslag kunnen geven. Ook als de Bom pas klaar zou zijn als de oorlog afgelopen was, moest men het werk toch aanpakken. Geen enkele natie kon het zich immers veroorloven om een dergelijk krachtig wapen niet te hebben, behalve in het onwaarschijnlijke geval van algehele ontwapening.

Toen het Witte Huis om een voortgangsrapportage vroeg, viel er niets anders te melden dan dat de gevraagde 6.000 dollar inderdaad aan de kerngeleerden ter beschikking was gesteld en dat dit van groot belang was voor de praktische uitwerking van het idee van een kettingreactie. Wel kwam er op aandringen van Vannevar Bush een nieuwe interface tussen de regering en de wetenschap tot stand. Hij was vicepresident geweest van het MIT: Massachusetts Institute of Technology, een van de meest prestigieuze technische universiteiten ter wereld. Het duurde Bush veel te lang voordat uitvindingen werden toegepast en vernieuwingen werden ingevoerd. De commissie van Briggs ging in een groter geheel op. Ook Bush bleef echter through channels via de langzame bureaucraat Briggs werken. Amerikaanse wetenschappers die op haast aandrongen en procedures wilden kortsluiten, kregen van Bush kort en goed te horen: òf je aanpassen aan de afgesproken werkwijze en regels en verder je mond houden, òf overal buiten gehouden worden (zoals de geïmmigreerde Hongaarse kerngeleerden al overkomen was).

De Britten dachten in het MAUD-rapport al over de situatie na de oorlog. Zij keken verder vooruit dan de Duitsers. De Duitse ontwikkeling van een kernwapen mislukte op 4 juni 1942. Op bevel van Hitler kreeg slechts datgene wat op korte termijn aan de eindoverwinning zou bijdragen de hoogste prioriteit. De Duitse kerngeleerden protesteerden bij Speer, de Duitse minister van bewapening; maar zij konden aan Speer ook geen termijn noemen waarop een kernwapen klaar zou zijn. Speer vroeg naar de concrete mogelijkheden en termijnen van een nieuw kernwapen. De wetenschappers aarzelden en gaven ontwijkende antwoorden. Alleen het op kernenergie met behulp van zwaar water gerichte project werd voortgezet. De Britten en de Amerikanen wisten dit uiteraard niet. Voor hen ging van Duitsland nog steeds een dodelijke nucleaire dreiging uit. Japan zag vanwege de benodigde investeringen af van de ontwikkeling van een kernwapen. De Sovjet-Unie pakte het na de Duitse inval stop gezette onderzoek (er golden nu andere prioriteiten) in 1943 weer op met een bescheiden onderzoekprogramma. Een aantal westerse geleerden was van de radar verdwenen en publiceerde niet meer. Dat wees er op dat er in de VS een geheim onderzoek aan de gang moest zijn.

Vanwege zijn contacten in Engeland was Bush er niet helemaal gerust op. Hij vroeg advies aan de National Academy of Sciences. In haar eerste rapport (17 mei 1941) noemde de NAS drie mogelijkheden: het verspreiden van radioactief materiaal over vijandelijk grondgebied (men noemt dan tegenwoordig: een vuile bom), de nucleaire voortstuwing van schepen (onderzeeboten), en de atoombom. Dit alles zou niet binnen de komende twee jaren lukken. Maar de NAS dekte zich in: op langere termijn zou het heel belangrijk zijn om een voorsprong te hebben, die anderen niet konden inlopen. Dat argument had Harteck in Duitsland nu al meer dan twee jaren geleden in zijn brief gebruikt. De Duitse regering had allerlei maatregelen genomen, de Britten waren druk bezig het rapport van het MAUD-committee officieel af te ronden, en de Amerikaanse regering had 6.000 dollar ter beschikking gesteld. Bush bleef echter aarzelen. De beschikbare middelen waren schaars en konden beter aan de directe doelstelling van het verslaan van Nazi-Duitsland worden besteed.

De Britse regering stemde in met de inhoud van het MAUD rapport en de aanbevelingen ervan. Geleerden in Engeland namen contact op met hun Amerikaanse collega’s en ontdekten tot hun stomme verbazing dat dezen niet op de hoogte waren van het rapport. Briggs had niemand ingelicht en het rapport in de kluis opgeborgen. Bush nam kennis van het op 9 oktober officieel ontvangen rapport, vroeg een tweede advies aan de NAS (dat niet van het eerste afweek) en schakelde Roosevelt in. Roosevelt hakte de knoop door en besloot om de beleidsbeslissingen op nucleair gebied voortaan aan zichzelf te houden. De wetenschappers mochten zich niet meer met het beleid bemoeien. Zij hadden alleen de keuze om al of niet mee te doen aan het project. Het Congres werd overal buiten gehouden; het begin van een geheime nucleaire staat waarin de normale regels werden gepasseerd. Zelfs senator Trumans Senate Special Committee to Investigate the National Defense Program mocht geen navraag doen over de enorme kosten die werden gemaakt. Truman had als waakhond tegen prijsopdrijving, geldverspilling en mismanagement veel krediet opgebouwd in de Senaat en nationale bekendheid gekregen. Briggs werd op een zijspoor gerangeerd.

Op 19 januari 1942, nadat de VS in de Tweede Wereldoorlog verwikkeld was geraakt, nam Roosevelt het besluit om de atoombom te gaan ontwikkelen. De reus had tijd nodig gehad om wakker te worden. Toen hij eenmaal wakker was, ging het met zevenmijlslaarzen. Alleen een land met het industriële potentieel van de VS was in staat een onderneming, die uiteindelijk even groot was als de hele Amerikaanse auto-industrie, neer te zetten en in drie jaren met een eindproduct te komen. In plaats van theoretisch kernonderzoek lag er nu een bewapeningsprogramma (anders waren de zeer hoge kosten ook niet te rechtvaardigen). De wetenschappers waren staatsdienaren geworden: wiens brood men eet, diens woord men spreekt. Het internationale netwerk van natuurwetenschappers was door nationale belangen in flarden gescheurd. Het belang van de nationale veiligheid ging boven het belang van internationale uitwisseling uit. Wat dit nationale veiligheidsbelang inhield: daar gingen de wetenschappers niet over. En bij zaken van nationale veiligheid is spreken slechts zilver. Bij het werk aan de Bom ging het om een Amerikaans-Brits project. De Sovjet-Unie was wel bondgenoot in de oorlog tegen Duitsland, maar werd overal buitengehouden. Naar buiten toe werd het beeld van eendracht uitgedragen. De werkelijkheid was ook toen al anders.