De eerste kernproef

De Bom en de bommen (1)

Het verhaal over de Koude Oorlog kan niet verteld worden zonder aandacht te besteden aan de Bom. De Bom was niet slechts bijverschijnsel of slagschaduw van de Koude Oorlog. Zij maakte de Koude Oorlog in zijn volle omvang mogelijk: het was nu voor het eerst mogelijk een tegenstander met totale vernietiging te bedreigen. De Bom hield, zei men, de Koude Oorlog ook in toom en voorkwam dat hij tot een alles verschroeiende uitbarsting kwam. Wie de tegenstander wilde vernietigen, kon dat alleen doen ten koste van de eigen vernietiging. Een land dat met deze ambivalentie, de Bom als dreiging en als vorm van bescherming door afschrikking niet kon leven, kon proberen om zelf kernwapens te ontwikkelen, of bondgenoot van een kernmogendheid te worden, of om met anderen een blok van neutrale landen te vormen. Wie dit niet deed, liep het gevaar vergeten te worden. Dat laatste gebeurde met het Zuiden. Het leek alsof de wereld alleen uit Oost en West bestond.

Hoe kwamen we aan de Bom? Het atoomproject had van meet af aan een militaire betekenis. De Bom was uit angst voor Nazi-Duitsland ontworpen en bedoeld om tegen dat land gebruikt te worden. In plaats daarvan werden twee steden in Japan het doelwit. Werd er toen pas een grens overschreden? Dat gebeurde al veel eerder, door de massale bombardementen met conventionele explosieven en brandbommen op o.a. Engelse, Duitse en Japanse steden.

De proef met de plutoniumbom op 16 juli 1945 leek het grootste natuurkundige experiment ter wereld te worden: niemand wist hoe krachtig de explosie zou zijn. Daarom hadden generaal Leslie Groves, de militaire leider van het Manhattan Project, en de kerngeleerde Robert Oppenheimer, die als wetenschappelijk leider optrad, gezocht naar een afgelegen plek. Zij vonden deze plek in een noordelijke uithoek van het grote White Stands Proving Ground complex, 60 mijlen ten noorden van het stadje Alamogordo in de Amerikaanse staat New Mexico. Het handjevol bewoners van deze eenzame streek werd uitgekocht en militairen zetten het hele terrein met prikkeldraad af. Behalve een verlaten boerderij was er geen enkel teken van menselijke aanwezigheid.

Het terrein van de kernproef moest helemaal van buiten af worden bevoorraad. Het was zo afgelegen dat de militaire eenheid die er dienst deed het laagste percentage geslachtszieken in de Amerikaanse strijdkrachten had. De plek kreeg de naam Trinity Site. Oppenheimer heeft later uitgelegd dat deze naam de drieslag tussen sterven, dood en wederopstanding aanduidde. De Bom zou behalve dood immers ook leven betekenen, omdat het gebruik ervan de oorlog zou bekorten en mensenlevens zou sparen. Op ground zero bouwden ingenieurs een stalen toren van dertig meter hoog. Een explosie boven op de toren zou de kracht van de Bom immers beter meetbaar maken. Op 10 kilometer afstand kwamen drie bunkers voor het afvuren en voor de waarneming. Een heuvel op 32 kilometer afstand deed dienst als uitkijkpost voor de 250 eregasten die uitgenodigd waren. De explosie zou ontstaan door het gelijkmatig samenpersen van een kern van plutonium met gebruik van conventionele explosieven. Het tijdstip van de explosie was afgestemd op de topconferentie van Potsdam, waar de VS, Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie en Nationalistisch China na de Duitse capitulatie de strijd tegen Japan bespraken en probeerden regelingen te treffen voor het naoorlogse Europa.

In Potsdam dreigde de Koude Oorlog al te beginnen. De belangen van de overwinnaars van Duitsland liepen uiteen. Van de datum voor de proefexplosie, 16 juli 1945, mocht niet worden afgeweken. De VS wenste indruk te maken. Toen de weerkundigen van het leger waarschuwden voor slecht weer kregen zij van Groves het dienstbevel om voor goed weer te zorgen. De wetenschappers hadden onderling weddenschappen afgesloten op de explosieve kracht van de Bom. De hoogste schatting was 45 kiloton, de laagste 0,3 kiloton. Even voor half zes in die ochtend scheen ineens een kunstmatige zon. Een grote schokgolf en een langdurig gerommel volgden. It worked, zei Oppenheimer. Van de stalen toren was niets meer over. Er lag een krater van drie meter diep en honderden meters breed, vol met radioactief glas, dat de naam trinitite kreeg. Het zand was door de enorme hitte gesmolten. De kracht van de explosie was 18,6 kiloton. Vier uur na de explosie vertrok de zware kruiser USS Indianapolis uit de haven van San Francisco. Het reisdoel was het eiland Tinian in de Marianen. De oorlogsbodem had een ander model atoombom aan boord, dat niet getest hoefde te worden: deze Bom werkte met verrijkt uranium.

In de nacht die aan de eerste kernexplosie explosie voorafging regende en onweerde het zwaar. In de ontstane poelen was een enorme herrie te horen: honderden kikkers waren aan het paren. De eregasten hadden de opdracht gekregen op de grond te gaan liggen en het gezicht met de armen te bedekken. Niemand hield zich daaraan. Tijdens de laatste minuten van het aftellen was er een atmosferische storing: door de stem van de teller heen klonk klassieke muziek van een radiostation van The Voice of America: Tchaikovsky’s Serenade voor strijkers (Opus 48). Natuurlijk was het een kwestie van toeval. Was het geregisseerd geweest, dan had de Ouverture 1812 (Opus 49) van dezelfde componist meer voor de hand gelegen, vanwege het gebulder van de kanonnen en de explosies in dit muziekstuk.

De lichtflits was tot op grote afstand zichtbaar. De schokgolf was tot op 160 kilometer te voelen. De ontploffing werd tot in de buurstaten Texas en Arizona gehoord. De paddenstoelwolk bereikte een hoogte van 12 kilometer. Aan alles was gedacht. Meteen na de explosie had men een geruststellend persbericht laten uitgaan: een afgelegen munitiedepot was ontploft, en er hadden zich gelukkig geen persoonlijke ongevallen voorgedaan. Voor het geval dat de kernproef uit de hand was gelopen, lagen andere persberichten klaar, compleet met overlijdensberichten en een overzicht van de noodzakelijke evacuaties. De dekmantel voor die situatie was dat een test met een sterk verbeterd wapen voor de strijd tegen Japan was mislukt. Pas na Hiroshima en Nagasaki werd bekend wat zich op het proefterrein had afgespeeld. De pers mocht op 9 september 1945 de plek bezoeken.

Trinity Site is nog steeds militair terrein. Het is slechts een keer per jaar, op de eerste zaterdag van april, voor het publiek toegankelijk. De jaarlijkse open dag wordt door duizenden mensen bezocht. Op 21 december 1965 werd de plek een National Historic Landmark. De krater is opgevuld. Het radioactieve trinitite is afgevoerd en veilig opgeslagen in een bunker. Een brochure stelt de bezoeker gerust: een bezoek levert slechts de helft van de dosis straling op, die de passagier van een vlucht van kust naar kust dwars over de VS oploopt. Toch wordt gewaarschuwd tegen het oprapen en mee naar huis nemen van souvenirs. Er staat een eenvoudig monument. De tekst op het monument zegt alleen dat hier de eerste atoombom is ontploft. Elk interpretatiekader ontbreekt. Een abstractieniveau dat wel vaker voorkomt bij wetenschappers en militairen…

De Bom is nooit alleen maar bedoeld als wetenschappelijk experiment of als natuurkundeproef, maar is van meet af aan als wapen ontworpen. Dan was de staat New Mexico eerlijker. Na de Japanse capitulatie benoemde New Mexico de Bom tot honorary citizen oftewel ereburger. De Bom had immers een einde aan de oorlog gemaakt.