Een kiloton op een handkar?

Nederland bereidde zich voor op een verbeterde versie van de vorige oorlog. Die oorlog hadden mensen meegemaakt en zij konden zich er iets bij voorstellen. De atoombom was onvoorstelbaar. Natuurlijk moest er iets gedaan worden aan civiele verdediging; al was het maar om een gebaar te maken in de richting van de VS dat Nederland vastberaden was zich te verzetten tegen agressie uit het oosten en daarom steun verdiende. Een gebaar hoefde nu ook weer niet al te groots uit te pakken. In 1952 werd de Organisatie bescherming Bevolking (BB) opgericht. Zij zou als vaandel moeten dienen waar omheen alle moreel weerbare burgers zich konden verenigen. Voor de propaganda was het van belang dat de BB geloofwaardig en goed georganiseerd was. Voor het werk waren maar liefst 230.000 vrijwilligers nodig. Het aantal aanmeldingen viel echter tegen: ook na een herhaalde wervingscampagne kwam men niet verder dan 160.000 vrijwilligers. Om de gaten op te vullen, werden buitengewone dienstplichtigen zonder mobilisatiebestemming voor het werk van de BB ingezet. Veel van de beroepskrachten van de BB waren als militair of als ambtenaar in het voormalige Nederlands-Indië werkzaam geweest. Nu bood de BB nieuw emplooi, maar werkgelegenheid bij een gebaar of symbool motiveert niet erg. Het verloop onder de vrijwilligers was groot. De opleiding kwam traag op gang en de absentie bij oefeningen en cursussen werd een probleem. De uitgereikte overal was niet waterafstotend (een probleem bij het blussen van branden) en de stof gaf blauw af. De rok van de vrouwelijke vrijwilligers gaf ongevoeglijke effecten bij het beklimmen van een ladder. De regering was te zuinig om goede werkschoenen te verstrekken. Er was een martiaal Lied der BB: mannen, vrouwen, onvervaard, onverschrokken, diep bewogen staan gereed om hof en haard, ’t volk te dienen naar vermogen: want als ’t uur van onheil slaat, vindt het de BB paraat! Toch liet het moreel te wensen over.

Vanaf het moment dat zij opgericht werd, zat de BB klem tussen de bescheidenheid van haar opzet en de veelheid van haar taken. De bestaande hulpdiensten wisten niet goed wat zij met de BB aan moesten. De vrijwilligersorganisatie moest functioneren in een land van flatgebouwen en doorzonwoningen, zonder (zoals in Zweden of Zwitserland) bouwvoorschriften voor een schuilgelegenheid in de woningen. Bovendien was er woningnood en dat betekende dat er geen tijd en geld was voor kelders. De burgers dienden zich daarom zelf te bekwamen in individuele zelfbescherming: brandgevaarlijke zolders opruimen, zand en water klaarzetten, verduisteringsmateriaal klaarleggen, noodvoorraden inslaan en een eigen schuilplaats inrichten. De strijd moest de zaak van het hele volk zijn, maar het volk moest het met een uitrusting en een toerusting van papier doen.

De zelfbescherming zou worden georganiseerd in blok- en wijkploegen. De blokploeg had de beschikking over een handkar met eenvoudig gereedschap en blusmiddelen. Vijftien blokken vormden samen een wijk. Op wijkniveau waren er mensen getraind in bescherming tegen gas. Daarnaast waren er aanvullende permanente diensten voor geneeskunde, redding, verbindingen, brandbestrijding, en abc-diensten (atomair, biologisch, chemisch). De reddingsploeg zou slachtoffers van onder het puin bevrijden, de geneeskundige dienst voerde de gewonden af, de dienst sociale verzorging zou vluchtelingen opvangen en voor erwtensoep zorgen: de blusploegen zouden veel vocht en zout verliezen. Identificatie- en bergingsploegen zouden voor het opruimen van de lichamen zorgen. Het klopte voortreffelijk, althans op papier.

De BB wist wat haar te doen stond, maar het aantal mogelijke nucleaire doelwitten in Nederland liep van jaar tot jaar op. In 1956 waren er 20 doelwitten, in 1959 waren het er 32, en in 1963 waren het er 80. Voor doelen als Den Helder, Pernis en IJmuiden verwachtte men bommen van 1 megaton; voor andere doelwitten zouden 5 à 10 kiloton voldoende zijn. De militaire doelwitten waren het belangrijkst, maar het was denkbaar dat de Sovjet-Unie ook Nederlandse steden als doelwit zou kiezen om het moreel van de bevolking te breken. Op deze schaal viel er, achteraf gezien, niets meer te beschermen. Waar zouden alle minutieus geplande evacuatiestromen die de hoofdwegen niet mochten gebruiken (deze waren gereserveerd voor militair vervoer) in vredesnaam langs hebben gemoeten? Als het Torentje van de premier doelwit zou zijn, dan lag Den Haag ingeklemd tussen de zee en een aantal andere nucleaire doelwitten: de toenmalige vliegvelden Valkenburg in het noorden en Ypenburg in het oosten, en de raffinaderijen van Pernis in het zuiden. Evacuatie was zinloos: de fall-out zou zich overal verspreiden. Er was geen veilig heenkomen. Zelfs een volledig geëquipeerde en geheel uit beroepskrachten bestaande BB zou machteloos hebben gestaan.

Niet alleen de Duitse en Amerikaanse regeringen verstrekten in 1961 handleidingen aan de burgerbevolking om een kernoorlog te kunnen overleven; de Nederlandse regering deed dat in oktober van dat jaar ook. Ieder huishouden kreeg een pakket uitgereikt met Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf. De handleiding bevatte de geruststellende mededeling dat het gebruik van de waterstofbom tegen Nederland niet waarschijnlijk was (er werd niet vermeld waar deze bewering op gebaseerd was). Bij het juiste gedrag en de juiste voorzorgsmaatregelen zou het volgens de handleiding allemaal wel meevallen. Men moest binnenshuis afstand houden van de buitenmuren, de zelf ingerichte schuilplaats afschermen met zandzakken en ander materiaal, en afwachten tot het signaal kwam dat het stralingsniveau veilig genoeg was om de schuilplaats te verlaten. Gas, elektriciteit en water waren waarschijnlijk uitgevallen. Een noodvoorraad voor enige dagen kon soelaas bieden (waarbij men er wel aan moest denken om de voorraad gesteriliseerde melk twee maal per jaar te verversen). De voorlichting werd kritisch ontvangen. Men vond dat de regering het gevaar bagatelliseerde: alsof de kernoorlog onder de trap met een kussensloop vol groene erwten en een radio op batterijen te overleven zou zijn. Waarom zou je, als je op kantoor was, bij het zien van de lichtflits een snoekduik onder je bureau nemen als even later de “allesvernietigende” klap kwam? Voor een beetje bescherming van de woonhuizen waren 400 miljoen zandzakken nodig; de jaarproductie aan jute zakken bedroeg 3 miljoen. Harry Mulisch pende binnen enkele weken een persiflage neer: Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf tijdens de jongste dag.

Geheel tegen de bedoeling van de regering in raakte het image van de BB onherstelbaar beschadigd. Zij werd langzamerhand gezien als een curieus gezelschap en stelselmatig belachelijk gemaakt: zelfs één kiloton paste niet op de handkar van de blokploeg. Bij de regering ontstond steeds meer onzekerheid over wat men met de BB aan moest. De organisatie vormde een onderdeel van de afschrikkingsstrategie. Haar bestaan moest aantonen dat Nederland zich tot het uiterste zou verdedigen. Een opheffen van de organisatie zou betekenen dat Nederland de verdediging niet serieus nam en de deur voor agressie uit het oosten wijd open zette. Het bestaan van de BB was daarom belangrijker dan haar effectiviteit. Van slechts een gebaar was de BB nu vermagerd totdat zij niet meer om het lijf had dan een symbool. In 1986 viel, na een lang ontbindingsproces, het doek voor de BB – tot opluchting van vrijwel iedereen. Het was weer een kwestie van denken in compartimenten: als men nu maar genoeg werk maakte van de waan van een effectieve organisatie, kon zich men de waanzin van het bredere verband van de Koude Oorlog van het lijf houden. Was het zelfbedrog, overlevingsmechanisme, of schizofrenie?

Europa zou het voornaamste slagveld van een derde wereldoorlog zijn. Er waren scenario’s en er werd druk geoefend. Daarover de volgende keer.