Balans tussen de verhalen

Kan de hele Koude Oorlog verteld worden met de reclameslagzin van Reaal uit de jaren negentig: “foutje, bedankt!”? Het lijkt onmogelijk – evenmin als het grijze verleden van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust afgedaan kan worden met: “wij wisten niets van hun lot”. Is het alleen maar tragisch, al de slachtoffers die langs de Noord-Zuid as gevallen zijn? Al die in de Koude Oorlog geïnvesteerde miljarden aan geld, grondstoffen en inzet van mensen: een zinloos misverstand? Al die angst van miljoenen mensen, levend onder de repressie van een regime of onder de schaduw van de paddenstoel van de ontploffende atoombom – een vergissing is tot daar aan toe, want die wordt door mensen gemaakt. Maar een misverstand is anoniem…

De Koude Oorlog was een kwaad. Een Warme Vrede was voor iedereen beter geweest. Wie het kwaad onvermijdelijk noemt of tragisch is bezig het kwaad te bagatelliseren. Het is te gemakkelijk om over een tragedie te spreken in plaats van over schuld. Het post-revisionistische verhaal, de structurele en procesmatige beschrijving van het conflict, is hier en daar verhelderend maar bevredigt toch niet. Bij deze secularisatie van dit verhaal houdt geen warmbloedig mens het lang vol. Bovendien klopt het niet. Het laat op drie punten een steek vallen.

Het eerste punt is dat van de ideologie. Waren Roosevelt, Churchill, Stalin en Truman alleen maar machtspolitici die bezig waren een machtsvacuüm op te vullen voordat de tegenpartij dat kon doen? Zij hebben zichzelf anders gepresenteerd, en dat was niet alleen maar een dekmantel. Voor de wereldleiders van toen speelde ideologie wel degelijk een rol – of het nu de vrije markt was die de fundamentele vrijheden moest beschermen, of de onvermijdelijke wereldrevolutie waarmee de werkende klasse eindelijk de haar toekomende rechten zou kunnen grijpen. De Sovjet-Unie had niet voldoende aan een buffer van bevriende staten, een Finlandisering van Oost-Europa. De Sovjet-Unie vormde Oost-Europa om naar haar eigen beeld. De Koude Oorlog ging niet om grondgebied maar om ideologie: welke regeringsvorm, welke sociale ordening, zou wereldwijd een hoofdrol moeten spelen? Er bestaat wel degelijk kwaliteitsverschil tussen de geloofssystemen van Oost en van West. Het ene geloof was ondoordringbaar, ongevoelig voor beïnvloeding van buiten of tegenspraak, werd niet democratisch gecontroleerd, en kon zichzelf niet hervormen zonder zichzelf op te blazen – wat uiteindelijk ook met de Sovjet-Unie gebeurde. Het andere systeem was minstens even vatbaar voor ontaarding, ondermijnde ook andere landen, maar het stond open voor beïnvloeding van buiten af, werd kritisch gevolgd door een vrije pers, was onderworpen aan democratische controle en kon zich aanpassen.

Het tweede punt is de argeloze aanname dat de ene staat het spiegelbeeld is van de andere. Men hoeft niet zo ver te gaan als Reagan met zijn uitspraken over een evil empire om te stellen dat de Sovjet-Unie geen staat was in de traditionele zin van het woord. Zij was een totalitaire staat met een ideologie die alles verklaarde en beheerste, uitging van haar onfeilbaarheid, en een messiaanse gedrevenheid bezat die afwijking van de officiële lijn op zijn best als ketterij en op zijn slechtst als landverraad beschouwde en behandelde. Deze staat kon geen normale betrekkingen onderhouden met andere staten, want eigenlijk was alleen de communistische staat legitiem. Natuurlijk had de VS sinds Truman ook haar CIA, die zich aan onfrisse praktijken schuldig maakte en over de hele wereld werd gevreesd. Ook de VS probeerde niet slechts aan indamming te doen, maar onder Eisenhower aan rollback, terugdringing. Meer dan retoriek kwam hier echter niet van. En de CIA stond – achteraf – onder democratische controle, want wat de dienst deed, lekte meestal uit. De hearings in de Senaat vormden dan voorpaginanieuws.

Het derde punt is de positie van het staatshoofd. Roosevelt werd voor vier achtereenvolgende termijnen democratisch tot president verkozen. Truman moest als zijn opvolger volgens de spelregels van de grondwet de vierde termijn van Roosevelt afmaken voordat hij in 1948 zelf tot president gekozen werd. Stalin kwam medio jaren twintig aan de macht en bleef de leider van de Sovjet-Unie tot zijn dood op 5 maart 1953. Een Russisch regeringsrapport uit het jaar 2000 noemt het aantal slachtoffers van Stalin vergelijkbaar met dat van het aantal slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in de Sovjet-Unie: 25 miljoen mensenlevens. Een normaal en rationeel denkend staatshoofd was hij niet.

Dus toch, na een verkenningstocht langs de diverse scholen en verhalen, terug naar het klassieke verhaal? Ja en nee. Wij zullen de VS niet gauw meer onkritisch ophemelen. Dat is de les van het revisionisme. De Koude Oorlog stond stijf van de misverstanden – dat is de les van het postrevisionisme – maar valt niet tot een misverstand te reduceren. Het ging ook niet alleen maar om machtspolitiek die wetmatig op zoek is naar een vacuüm. Het is onweerlegbaar dat Stalin zijn gelijke niet had op het gebied van machtspolitiek en misleiding en dat de Sovjet-Unie haar gelijke niet had qua ideologie. Maar Stalins opvolgers waren minder sinister dan hij. En de VS had geen schone handen.

Volgende keer over het hanteren van cijfers. Ook daarmee zijn de nodige ongelukken gemaakt.