Het revisionisme

De revisionistische stroming kwam met een nieuw verhaal eigenlijk dat precies tegengesteld was aan het oude: de eerste verantwoordelijkheid voor het uitbreken van de Koude Oorlog lag bij het agressieve kapitalisme van de VS. Het Westen was geen slachtoffer, maar dader; geen verdediger, maar aanvaller. In (en áán!) het Amerikaanse evangelie van de vrije markt moest de hele wereld geloven. De VS wilde niet meer terug naar de economische crisis van de jaren dertig, toen protectionistische maatregelen van de afzonderlijke landen de rampspoed alleen maar groter maakten. De Amerikaanse productieoverschotten van na de oorlog dienden vrijelijk hun weg te kunnen vinden naar alle Europese markten, zonder dat er aandacht was voor de legitieme veiligheidsbelangen van de Sovjet-Unie. Deze kon zich immers niet, zoals de VS, achter oceanen verschuilen. In de geschiedenis was Rusland al vaak aangevallen vanuit het Westen. Waarom wilde het Westen maar niet begrijpen dat de Sovjet-Unie een legitieme behoefte had aan een bufferzone van haar welgezinde staten in Oost-Europa? Na alle opofferingen van de Tweede Wereldoorlog zou het Rode Leger zich nooit meer terugtrekken uit de gebieden die het van de Nazi’s had bevrijd. Het Westen had zich daar bij neer kunnen leggen. Stalin bemoeide zich immers ook niet met de regeringsvormen van Frankrijk of van België. Niet alleen het Westen had het recht op een eigen invloedssfeer en het indammen (containment, een sleutelwoord in de Koude Oorlog) van ongewenste invloeden van buiten af; de Sovjet-Unie had dat recht ook.

Jongeren namen in de jaren zestig geen genoegen meer met de traditionele antwoorden van hun ouders. Aan deze kant van het IJzeren Gordijn was alles immers ook niet koek en ei. De Bondsrepubliek Duitsland was dan wel onze bondgenoot geworden, maar herbergde figuren uit een duister oorlogsverleden op vooraanstaande posities. Oude Wehrmacht-generaals droegen nu het uniform van de Bundeswehr. Achter het IJzeren Gordijn bleek nòg een hele wereld te bestaan, een ander Duitsland. Een boek met dat thema werd tijdens onze studententijd in Kampen druk besproken. Mijn vader, toen legerpredikant bij de Nederlandse NATO-eenheden in Seedorf in Duitsland, was not amused (en hij betaalde mijn studie), maar herinnerde zich gelukkig ook hoe hij zelf in zijn eigen studententijd ook alles wat los en vast zat aan elkaar had gelezen.

Het Marshallplan was het kroonjuweel van het klassieke verhaal. In het nieuwe verhaal werden pogingen ondernomen om het van zijn voetstuk te duwen. Het indertijd met weinig fanfare gepresenteerde plan was niet meer een edelmoedige poging om de Europese economieën weer op de been te helpen, maar een door economische belangen ingegeven agressieve poging om de landen van Oost-Europa los te weken uit de invloedssfeer van de Sovjet-Unie. Het plan had een ondermijnende bedoeling. De Sovjet-Unie was wel uitgenodigd om mee te doen, maar de uitnodiging was niet serieus bedoeld en de voorwaarden waren zo geformuleerd dat de Sovjet-Unie eigenlijk niet mee kon gaan. Zo droeg in het nieuwe revisionistische verhaal het Marshallplan bij aan het tragische resultaat van de tweedeling van Europa, waarna de Sovjet-Unie een hardere lijn koos en een eigen koers volgde, die zij ook oplegde aan de Oost-Europese landen.

Van die economische belangen is overigens nooit een geheim gemaakt. Op 8 mei 1947 (Marshall hield zijn toespraak over het plan op 5 juni) hield Dean Acheson, onderminister van buitenlandse zaken, een toespraak in Cleveland (Mississippi) over een op te zetten hulpprogramma. De VS moest volgens hem meer gaan importeren uit het buitenland, zodat de andere landen geld konden verdienen om daarmee de noodzakelijke goederen uit de VS te kunnen importeren. Het hulpprogramma was geen kwestie van liefdadigheid, maar van gezond verstand en zakelijk inzicht. Het Marshallplan had niet, zoals revisionistische stroming meent, de vooropgezette bedoeling de Sovjet-Unie uit te sluiten. Een dergelijke strategie was voor Frankrijk, waar de communistische partij eerst nog meedeed in de coalitieregering, niet aanvaardbaar. Anderzijds: zou het Congres, dat de financiering van het plan goed moest keuren, onvoorwaardelijke steun aan de Sovjet-Unie hebben geaccepteerd? Het is naïef om te beweren dat de uiteindelijke weigering van de Sovjet-Unie om mee te doen als een grote verrassing kwam…