De Koude Oorlog was volgens het geheime Amerikaanse beleidsdocument NSC-68 (1950) een werkelijke oorlog. Hij is echter nooit uitgeroepen. Een oorlogsverklaring ontbreekt in de annalen. Nog erger: de Koude Oorlog is nooit officieel beëindigd. Niemand heeft gecapituleerd of een vredesverdrag getekend. Wie heeft de Koude Oorlog eigenlijk gewonnen – of waren er alleen maar verliezers?
De feiten laten dus veel ruimte voor het verhaal, de toelichting, de interpretatie. Neem bijvoorbeeld de vraag of er na 2012, toen Poetin in Rusland aan de macht kwam, een nieuwe Koude Oorlog begonnen is – of dat er alleen maar sprake was van een tijdelijk bestand na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. Voor veel mensen is “de nieuwe Koude Oorlog” de invalshoek om zich met de historische Koude Oorlog bezig te houden.
Deze invalshoek vertekent echter de werkelijkheid. Het pijnlijke van de Koude Oorlog was nu juist: het conflict tussen Oost en West is uitgevochten over de Noord-Zuid as. De gevechtshandelingen en de meeste slachtoffers vielen buiten Europa. Deze Noord-Zuid as liep niet alleen maar over Korea en over Vietnam, maar ook dwars door Afrika en door Latijns-Amerika. Plaatselijke bevrijdingsoorlogen tegen de koloniale verhoudingen werden daar “gekaapt” voor de bestrijding van het communisme of voor het historisch noodzakelijke gevecht tegen het kapitalistische imperialisme. De bevolking kreeg daarmee een niet door haar zelf gekozen “bevrijding” voorgeschoteld, en met dit surrogaat werden plaatselijke conflicten verbreed en geïntensiveerd. De grootmachten vochten hun conflicten ergens anders in de wereld uit en schakelden daartoe plaatselijke zetbazen en handlangers in. De manier waarop de Sovjet-Unie Oost-Europa domineerde, heeft een parallel in de manier waarop de VS in Latijns-Amerika tekeer ging: wat voor Rusland een bufferzone van bevriende en verwante staten was, was voor de VS een achtertuin.
De vraag naar een hervatting van de Koude Oorlog of naar een nieuwe Koude Oorlog kan betekenen: ondanks alle hedendaagse nadruk op globalisering kan het onderonsje tussen de machten in het Noorden gewoon doorgaan, zonder dat dit machtsspel ontmaskerd wordt. Business as usual: de geschiedenis en de geschiedschrijving worden door machthebbers bepaald. Zij kunnen het (na)vertellen (vele slachtoffers kunnen dat niet). De macht van het Zuiden stelt, vergeleken bij de spierballen van het Noorden, nog te weinig voor. Is ons verhaal, de manier waarop wij de feiten inkleuren en onze vragen stellen, wel meer dan willekeur tegen het Zuiden? Het wordt in het Zuiden in ieder geval wel als willekeur ervaren.
Het geven van betekenis aan feiten, het vertellen van het verhaal, is met het mens-zijn gegeven. Tegen willekeur bestaat geen waterdichte garantie. Maar de verteller van een verhaal kan wel proberen naar eer en geweten transparant te zijn in de eigen biografie en belangen, en in de gebruikte bronnen. En wat ook kan en nodig is: een coördinatenstelsel. Wat voor scholen en stromingen zijn er bij de geschiedschrijving van de Koude Oorlog – wat voor verhalen zijn er al op de markt?
Wie verhaalt, bepaalt. Maar ook het omgekeerde: wie bepaalt, verhaalt. Geschiedenis wordt vaak beschreven vanuit het perspectief van de overwinnaars. Rond de verliezers blijft het stil. Zij hebben geen macht. Hun verhaal wordt gesmoord. Ook een invalshoek om in de gaten te houden.
Diederik denkt dwars 